Dieta w zespole jelita drażliwego (IBS) - zasady oraz zalecenia

Zespół jelita drażliwego to współcześnie jedna z najczęstszych przyczyn konsultacji gastroenterologicznych.  Jak wskazują dostępne dane, w krajach rozwiniętych choroba dotyczyć może nawet 20% ludzkiej populacji. W poniższych artykule przedstawiamy krótką charakterystykę schorzenia oraz stosowaną w jej leczeniu formę dietoterapii.

IBS – krótka charakterystyka choroby

IBS (z ang. irritable bowel syndrome), czyli zespół jelita drażliwego (zwanego także „nadwrażliwym” lub „nadpobudliwym”), to choroba czynnościowa przewodu pokarmowego (T. Dworzański i in., 2018). Choć etiologia schorzenia wciąż pozostaje niezbadana, jej struktura jest bardzo złożona, a sama choroba – mimo że nie wpływa na długość życia i nie zwiększa ryzyka innych chorób wewnętrznych – znacząco obniża jakość życia pacjentów (T. Dworzański i in., 2018).

Zespół jelita drażliwego odznacza się bowiem przewlekłymi wzdęciami, nawracającym bólem jamy brzusznej oraz zaburzeniami rytmu i postaci wypróżnień (zaparcie i/lub biegunka). Za objawy towarzyszące uznaje się ponadto wymioty, nadmierne oddawanie gazów, uczucie pełności po zakończonym posiłku, charakterystyczne pieczenie w nadbrzuszu oraz uczucie zalegania pokarmu w żołądku (M.L. Borum, 2000). Co ważne, wymienione symptomy zaobserwować można u pacjentów mimo braku zmian patologicznych o charakterze organicznym lub biochemicznym (K. Pawlak i in., 2017; T. Dworzański i in., 2018).

Jako że dotychczas nie udało się jednoznacznie ustalić przyczyn występowania IBS, współczesna medycyna nie dysponuje możliwością zastosowania terapii przyczynowej i całkowitego regresu schodzenia. Zespół  jelita nadpobudliwego ma charakter przewlekły – jego objawy nawracają u zdecydowanej większości chorych, czasami także dożywotnio (K. Adrych, 2018). Celem leczenia pacjentów jest więc złagodzenie objawów utrudniających im funkcjonowanie w społeczeństwie oraz podniesienie jakości ich życia. Choć powszechną metodą terapii zespołu jelita drażliwego jest stosowanie określonych środków farmakologicznych, jej uzupełnienie stanowią metody niefarmakologiczne, za które uznaje się aktywność fizyczną, terapię behawioralną oraz dietę inną niż dotychczas stosowana (K. Pawlak i in., 2017).

Sposób odżywiania a ryzyko wystąpienia IBS

Objawy zespołu jelita drażliwego powodować może wiele różnorodnych czynników. Najnowsze badania kliniczne dowodzą, iż na przebieg choroby w sposób znaczący wpływa stosowana przez pacjenta dieta. Na podstawie przeprowadzonego przez naukowców doświadczenia wywnioskowano, że spośród grupy 330 pacjentów zdiagnozowanych w kierunku IBS – 2/3 z nich wykazywało symptomy choroby ściśle związane z dostarczanym do organizmu pożywieniem. Najczęściej występującymi dolegliwościami były bowiem silne wzdęcia i bóle brzucha. Ich występowanie oraz nasilenie odnotowano zwłaszcza u osób stosujących dietę obfitą w węglowodany, tłuszcze, kawę, alkohol oraz ostre przyprawy (M. Simrén i in., 2001). Czynnikiem znacznie zaostrzającym objawy IBS jest również gluten – białko obecne w wielu popularnych produktach żywnościowych (J.R. Biesiekierski i in., 2011), konserwanty i używki (K. Adrych, 2018).

L-FODMAP – dieta zalecana w zespole jelita drażliwego

Skuteczną formą leczenia dietetycznego zespołu jelita drażliwego jest popularna – zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych – dieta L-FODMAP (z ang. low fermentable oligosaccharides, disaccharides, monosaccharides and polyols) – tj. dieta o małej zawartości FODMAP, czyli fermentujących oligo-, di- i monosacharydów oraz polioli. Za jej twórców uznaje się australijskich naukowców z Monash University, Medicine, Nursing and Health Sciences.

Dieta L-FODMAP polega na spożywaniu pokarmów o niskim stężeniu słabo wchłanianych węglowodanów, które powodując wzrost tzw. ciśnienia osmotycznego w układzie pokarmowym, ulegają jednocześnie procesom fermentacyjnym w jelicie cienkim i grubym. Ryzyko wystąpienia objawów IBS zwiększają bowiem produkty zawierające: fruktozę i laktozę, fruktany, galaktooligosacharydy i alkohole polihydroksylowe – m.in. sorbitol, mannitol, ksylitol. Duża aktywność osmotyczna wymienionych sacharydów FODMAP może prowadzić do rozciągania ścian jelit, co z kolei powoduje nadmierną produkcję gazów, dolegliwości bólowe, bóle kolkowe, dyskomfort i wzdęcia (P.R. Gibson i in., 2010).

Mimo że dyskusje nad znaczeniem słabo wchłanianych krótkołańcuchowych węglowodanów w wywoływaniu objawów klinicznych IBS trwały od lat 80. XX wieku, pierwsze retrospektywne badania kliniczne dotyczące wpływu diety na pacjentów z IBS opublikowane zostały dopiero w 2006 roku. W wyniku stosowania diety L-FODMAP u pacjentów cierpiących na IBS odnotowano 74% poprawę kliniczną (S.J. Shepherd, 2006). Podobne rezultaty otrzymał  E.P. Halmos i jego współpracownicy, którzy dowiedli, że opisywana dieta po tygodniu jej przestrzegania znacząco ograniczyła występowanie objawów klinicznych choroby i korzystnie wpłynęła na samopoczucie 70% badanych pacjentów (E.P. Halmos i in., 2014).

Zasady diety L-FODMAP i jej wdrażanie

Dieta stosowana w zespole jelita drażliwego wprowadzana jest dwufazowo. Pierwszy etap wdrażania diety L-FODMAP trwa zazwyczaj od 6 do 8 tygodni. W tym czasie z codziennego jadłospisu wyeliminować należy produkty żywnościowe zawierające duże ilości FODMAP – m.in. rośliny strączkowe (w tym fasolę, ciecierzycę, soję i soczewicę), twaróg i jego pochodne (w tym mascarpone i ricotta), mleko (zwłaszcza skondensowane i sojowe), jogurty i maślanki, produkty pszenne i żytnie, warzywa (m.in. cebulę, czosnek, brokuły, kalafior, kapustę brukselkę, buraki ćwikłowe i groszek zielony), owoce świeże (m.in. jabłka, gruszki, mango, arbuz, brzoskwinie, śliwki), suszone i te z puszki, słodziki (sorbitol, mannitol, maltitol, ksylitol), syrop glukozowo-fruktozowy, syrop z agawy, a nawet miód (Monash University, 2017).

W fazie drugiej – w zależności od indywidualnych preferencji oraz tolerancji pokarmowej pacjenta – do diety włącza się produkty o niskim stężeniu FODMAP – m.in. sery żółte, brie i camembert, zbożowe produkty bezglutenowe (np. płatki ryżowe, mąka owsiana, komosa ryżowa), mięso (zwłaszcza czerwone), ryby i jaja. Dozwolone w diecie pacjenta z zespołem jelita wrażliwego są także: tofu, masło, masło orzechowe, mleko ryżowe, niektóre warzywa (np. marchew, ogórki, pomidory, papryka, sałata, bataty, bakłażan) oraz owoce (np. jagody, truskawki, winogrona, mandarynki, cytrusy) i substancje słodzące (np. syrop klonowy, stewia, aspartam). Według najnowszych zaleceń podstawę leczenia IBS stanowi także przyjmowanie rozpuszczalnego błonnika pokarmowego, np. babka jajowata, babka płesznik – a nie jak dawniej, otrębów, tj. źródła błonnika niezdolnego do rozpuszczania się (K. Adrych, 2018).

Bezpieczeństwo stosowania dietoterapii w zespole jelita drażliwego

Stosowanie metody L-FODMAP dla części środowisk akademickich uznawane jest za niedostatecznie poznaną, w pełni nieuzasadnioną empirycznie formę leczenia IBS (K. Pawlak i in., 2017). Jak wskazują naukowcy, restrykcyjne założenia diety w zespole jelita drażliwego wykluczają spożywanie wielu cennych dla zdrowia składników żywieniowych – m.in. produktów mlecznych, niektórych warzyw i owoców czy produktów zbożowych. Eliminacja wymienionych pokarmów prowadzić może z kolei do znacznych deficytów istotnych makro- i mikroelementów – np. wapnia, błonnika, żelaza czy witamin z grupy B. Zalecenia dietetyczne powinny być zatem dostosowane do potrzeb i stanu zdrowia pacjenta, stopnia zaawansowania choroby IBS oraz innych schorzeń współistniejących.  

Źródła:

1. Adrych K., Zespół jelita drażliwego w świetle najnowszych wytycznych, „Forum Medycyny Rodzinnej” 2018, tom 12, nr 6, 224–233.
2. Biesiekierski J.R., Newnham E.D.,Irving P.M., et al.: Gluten causes gastrointestinal symptoms in subjects without celiac disease: a double-blind randomized placebo-controlled trial. Am. J. Gastroenterol., 2011; 106: 508-514.
3. Borum M.L.: Physician perception of irritable bowel syndrome diagnosis and management in female and male patients. Am. J. Gastroenterol., 2000; 95: 2528-2529
4. Dworzański T., Fornal R., Koźba Ł., Celiński K., Dworzańska E., Rola mikrobioty jelitowej w zespole jelita nadwrażliwego, Postepy Hig Med Dosw (online), 2018; 72: 215-226.
5. Gibson P.R., Shepherd S.J.: Evidence-based dietary management of functional gastrointestinal symptoms: the FODMAP approach. J. Gastroenterol. Hepatol., 2010; 25(2): 252-258.
6. Halmos E.P., Power V.A., Shepherd S.J., et al.: A diet low in FODMAPs reduces symptoms of irritable bowel syndrome. Gastroenterol., 2014; 146: 67-75.
7. Pawlak K., R.Rudzik, M. Lewiński, S. Majcher, S. Słuczanowska-Głąbowska, Dieta L-FODMAP w leczeniu zespołu jelita drażliwego, Bromat. Chem. Toksykol. – L, 2017, 2, str. 179 – 183.
8. Monash University, FODMAP (2017): www.med.monash.edu/cecs/gastro/fodmap/
9. Shepherd S.J., Gibson P.R.: Fructose malabsorption and symptoms of irritable bowel syndrome: guidelines for effective dietary management. J. Am. Diet. Assoc., 2006; 106: 1631-1639.
10. Simrén M., Månsson A., Langkilde A.M., et al.: Food-related gastrointestinal symptoms in the irritable bowel syndrome. Digestion, 2001; 63: 108-115.