Niedobór witamin w diecie człowieka

Witaminy to związki organiczne stanowiące nieodzowne składniki odżywcze, potrzebne do prawidłowego funkcjonowania organizmu i przebiegu znacznej większości procesów fizjologicznych. Ich właściwe stężenie w ustroju ciała ludzkiego jest kluczem do zdrowego, pełnowartościowego stylu życia i zapewnia lepszą wydolność pracy całego organizmu. By zapobiec stanom niepożądanym – tj. sytuacji niedoboru witamin – należy dbać o ich jakość i odpowiednią ilość dostarczaną w codziennej diecie. Witaminy muszą być bowiem suplementowane w sposób naturalny wraz z pożywieniem lub za pośrednictwem dodatkowo przyjmowanych środków farmaceutycznych, stanowiących ich zsyntetyzowaną, sztuczną formułę.

Czym jest niedobór witamin i jakie są jego przyczyny?

Brak właściwego stężenia witamin w organizmie człowieka powoduje specyficzne zaburzenia jego funkcjonowania, które nazwać można wspólnym określeniem, jakim jest hipowitaminoza. Jest to zespół objawów (symptomów) wywołanych przez zbyt małą (tj. niewystarczającą) ilością witamin w organizmie. Zjawisko to może stanowić efekt spożywania niedostatecznej ilości produktów bogatych w daną witaminę (tzw. pierwotna hipowitaminoza) lub może być konsekwencją zaburzeń wewnętrznych związanych z procesem wchłaniania witamin z pożywienia – np. wynikających z działania niektórych leków (np. w czasie antybiotykoterapii) lub w czasie chorób (tzw. wtórna hipowitaminoza).

Jakie są objawy niedoboru poszczególnych witamin w organizmie?

Objawy niedoboru witamin, czyli hipowitaminozy, dla ich poszczególnych odmian z reguły znacząco się od siebie różnią. Mogą bowiem posiadać mniejszy lub większy stopień intensywności i częstotliwości występowania, współwystępować lub pojawiać się samoistnie, niezależnie od innych, a także trwać przez dłuższy lub krótszy okres czasu – nawet tuż po uzupełnieniu brakujących mikroelementów. Poniżej prezentujemy szereg najpopularniejszych objawów choroby niedoborowej wybranych rodzajów witamin (E. Mindell, 1998; P. Holford, 1999).

Do objawów niedoboru witaminy A należą: owrzodzenia ust, nieprawidłowe widzenie o zmroku (tzw. kurza ślepota), trądzik, większa podatność na przeziębienia i infekcje, sucha, łuszcząca się skóra, łupież, pleśniaki lub zapalenie pęcherza oraz biegunki. Chorobą niedoborową jest również tzw. kseroftalmia – wysychanie rogówki i spojówek oczu.

Osłabienie mięśni, ból oczu, drażliwość i zaburzenia pamięci oraz koncentracji to jedne z symptomów niedoboru witaminy B1. Współtowarzyszy im także drętwienie i mrowienie kończyn górnych i dolnych (różnych części rąk i nóg), bóle żołądkowe oraz przyśpieszona praca serca.

Oznaką niedoboru witaminy B2 jest z kolei nadwrażliwość na światło, pieczenie i swędzenie oczu, zaćma, stany zapalne skóry i języka, łamliwe włosy, wypryski i zmiany skórne w obrębie jamy ustnej, warg, a także narządów płciowych.  

Osobom cierpiącym na niedobór witaminy B5 zagrażają natomiast obniżony poziom cukru we krwi, osłabienia, nudności, wymioty, drżenie i skurcze mięśni, osłabienie i brak sił witalnych, częsty jest niepokój i napięcie oraz zgrzytanie zębami (tzw. bruksizm). Podobne objawy mogą wystąpić również w przypadku niedoborów witaminy B6. Jej niedobór cechuje ponadto niedokrwistość i łojkotowe zapalenie skóry.

Niewystarczające ilości witaminy B12 w organizmie skutkują pojawieniem się anemii, zaburzeń neurologicznych oraz problemów skórnych, w tym stanów zapalnych i wyprysków, a także drażliwości i nadwrażliwości na ciepłą i zimną temperaturę oraz dolegliwości bólowych.

Sucha skóra, słabe, przedwcześnie siwiejące włosy, łamliwość i kruchość paznokci to najpopularniejsze objawy niedoboru biotyny (tzw. witaminy H, inaczej B7). Do rzadziej występujących symptomów należą bóle mięśniowe, brak apetytu oraz nudności. Chorobę niedoborową stanowią również oznaki depresji, wyniszczenia organizmu, skrajne wyczerpanie oraz pogorszenie metabolizmu tłuszczów.

W przypadku braku dostatecznych zasobów witaminy C w organizmie jest on narażony przede wszystkim na częstsze infekcje wirusowe oraz przeziębienia. Jednostce brakuje również energii, mogą pojawiać się krwotoki z nosa, siniaki, czerwone krosty na skórze oraz trudno gojące się rany. Do objawów niedoboru kwasu askorbinowego zalicza się także szkorbut.

Niedobór witaminy D stwierdzić można w przypadki bólu i sztywności stawów, dolegliwości fizycznych kręgosłupa, próchnicy zębów, kurczy mięśni oraz wypadania włosów. Oznaką długotrwałej choroby niedoborowej są ponadto krzywica – u dzieci oraz osteomalacja (tzw. rozmiękanie kości) i osteoporoza, czyli zmiany zwyrodnieniowe kości – u osób dorosłych (C. Tukaj, 2008). Ostatnimi czasy w środowisku naukowym pojawiają się także doniesienia wskazujące na związek pomiędzy niedoborem witaminy D w okresie płodowym i wczesnym dzieciństwie ze zwiększoną częstotliwością występowania schizofrenii i depresji w okresie późniejszego życia człowieka (M.F. Holick, 2007; J. McGrath i in., 2002).

Niewystarczająca ilość witaminy E w diecie skutkuje z kolei brakiem energii, stanem wyczerpania po niewielkim nawet wysiłku fizycznym, a także – poprzesz uszkodzenie krwinek czerwonych – prowadzi do samoistnego powstawania siniaków, żylaków oraz wolno regenerujących się ran. Sytuacja ta wpływa również na niepłodność, ogólny brak pociągu płciowego, a przypadku kobiet ciężarnych zwiększa ryzyko niedokrwistości i poronienia.  Niedobór witaminy E może być również przyczyną zaburzeń neurologicznych i chorób degradacyjnych mózgu, infekcji, chorób sercowo-naczyniowych i procesów zapalnych (R. J. Sokol, 1996; A. Zielińska, I. Nowak, 2014).

Krwotoki oraz trudno gojące się rany to także konsekwencja niedoboru witaminy K w organizmie. Jej niedostateczna ilość we florze bakteryjnej organizmu powoduje celiakię i stany zapalne jelit, zaburza procesy krzepliwości krwi oraz wpływa na samoistnie wywoływanie krwotoków oraz – w przypadku kobiet – obfitych krwawień menstruacyjnych.

Jak wykryć i rozpoznać niedobory witamin?

Najlepszym sposobem, na sprawdzenie, czy w naszym organizmie istnieją potencjalne niedobry witamin, jest konsultacja medyczna z dietetykiem lub lekarzem specjalizującym się w tematyce zdrowego odżywiania. Przy niedoborach witamin i składników odżywczych organizm sam wysyła sygnały ostrzegawcze – naszym zadaniem jest ich zaobserwowanie i właściwe odczytanie. Właściwa obserwacja organizmu oraz szybkie reagowanie na pojawiające się niepożądane symptomy chorobowe to jedyne i najlepsze zabezpieczenie prawidłowego samopoczucia. Nie należy więc ignorować żadnych z wyżej wymienionych objawów (zarówno tych pojawiających się nieoczekiwanie, jak i regularnie powtarzających się), a w trosce o własne zdrowie i właściwe funkcjonowanie organizmu skonsultować je z lekarzem, farmaceutą lub dietetykiem.

Jak leczyć objawy niedoboru witamin?

Gwarancją zapewnienia organizmowi odpowiedniej dawki witamin jest stosowanie zróżnicowanej, zbilansowanej diety. Zawarte w pożywieniu składniki mineralne i witaminy – zarówno te pochodzenia zwierzęcego, jak i roślinnego) – wpływają korzystanie na prawidłowe funkcjonowanie całego organizmu. W przypadku stwierdzenia przez lekarza specjalistę lub dietetyka choroby niedoborowej zaleci on uzupełnienie zasobów danej witaminy w postaci naturalnej – np. w postaci owoców, warzyw i innych produktów żywieniowych – lub w formie syntetycznej, tj. farmakologicznych  suplementów diety w postaci proszku, tabletek lub kapsułek. Należy dodać, iż samodzielne sięganie po tego rodzaju sztuczną suplementację – w odróżnieniu od jej naturalnej, żywieniowej odmiany – stanowi niemniej zewnętrzną ingerencję w naturalne środowisko organizmu i – zanim się na nią zdecydujemy – warto przedyskutować zasadność i celowość jej stosowania z lekarzem bądź farmaceutą.

Źródła:

1. Mindell, Biblia witamin, Warszawa 1998.

2. Holford, Składniki odżywcze od A do Z, w: tegoż, Smak zdrowia, Warszawa 1999.

3. Lefeld, Witaminy, Warszawa 1996.

4. Tukaj, Właściwy poziom witaminy D warunkiem zachowania zdrowia, Postepy Hig Med Dosw. (online), 2008; 62: 502-510. Google Scholar

5. F. Holick: Vitamin D deficiency. N. Engl. J. Med., 2007; 357: 266–281. PubMed

6. McGrath J., J. P. Selten, D. Chant: Long term trends in sunshine duration and its association with schizophrenia birth rates and age at first registration – data from Australia and the Netherlands. Schizophr. Res., 2002; 54: 199–212. PubMed

7. J. Sokol, Vitamin E, In Present Knowledge in Nutrition. 7th ed., ILSI Press Washington, D.C., 1996, 13.

8. Zielińska, I. Nowak, Tokoferole i tokotrienole jako witamina E, Chemik 2014, 68, 7, 585–591.

9. Abdendrot i in., Opieka farmaceutyczna – witaminy i minerały, informacje niezbędne farmaceucie w prawidłowej opiece nad pacjentem, Farmacja Pol., 2019, t. 75, z. 9, s. 510-518. Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne

10. Hasło: hipowitaminoza, Słownik.ONE