Czy oliwki są zdrowe? Znaczenie prozdrowotne owoców drzewa oliwnego w diecie człowieka

Oliwki to wytrawny, lekko pikantny dodatek do potraw śródziemnomorskich. Jego wielowiekowa tradycja oraz współczesna, rosnąca popularność sprawia, że owoce drzewa oliwnego są także chętnie spożywane przez Polaków. W poniższym artykule przybliżamy wartości odżywcze i prozdrowotne tych produktów oraz odpowiadamy na pytania dotyczące tego, czy oliwki są zdrowe i czy warto włączyć je do codziennej diety. 

Uprawa i charakterystyka gatunkowa oliwek

Oliwki – z perspektywy biologicznej – to, najprościej rzecz ujmując, owoce drzewa oliwnego (łac. Olea europaea L.). Zalicza się je do grupy owoców zwanych pestkowymi. Co ciekawe, pochodzące z rodziny pestkowców oliwki spokrewnione są z migdałami , brzoskwiniami, pistacjami, a nawet mango i wiśniami.  Drzewa oliwne rozprzestrzenione są natomiast w obszarach przybrzeżnych wschodniej części rejonu Morza Śródziemnego, przyległych obszarach przybrzeżnych południowo-wschodniej Europy, północnego Iranu na południowym krańcu Morza Kaspijskiego, zachodniej Azji oraz w rejonie północnej Afryki (Ryan D., Robards K., 1998).

Za największego producenta oliwek uznaje się Hiszpanię, a następnie Włochy i Grecję. Wymienione kraje produkują łącznie aż 60% całkowitej światowej produkcji oliwek. Pozostałe centra dystrybucji i produkcji oliwek zlokalizowane są w Stanach Zjednoczonych i Argentynie (Sibbett G. S. i in., 2005). Rocznie aż 90% oliwek uprawianych w basenie Morza Śródziemnego wykorzystywane jest do produkcji oliwy (Sibbett G. S, 2005). Znaczne udziały na rynku spożywczym stanowią również tzw. oliwki stołowe, które wpływają na sektory przemysłowe m.in. w Palestynie, Izraelu, Hiszpanii i na innych obszarach śródziemnomorskich (Kanakis P. i in., 2013).

Odmiany i właściwości fizykochemiczne oliwek

Do najpopularniejszych odmian całych owoców drzewa oliwnego zalicza się:

Pojedynczy owoc oliwki jest niewielkich rozmiarów i waży nie więcej niż 5 gramów (Ghanbari R. i in., 2012). Jako że świeże oliwki są bardzo gorzkie, nie zaleca się ich spożywania w surowej postaci. Przed konsumpcją należy je uprzednio utwardzić i poddać fermentacji . Przetwarzanie oliwek w zależności od zastosowanej metody trwa od kilku dni do kilku miesięcy. Sposoby przetwórstwa często opierają się na lokalnych tradycjach, które mają wpływ na smak, kolor i konsystencję oliwek. Proces fermentacyjny oliwek – wspólny na ogół dla różnych form ich obróbki – umożliwia wyeliminowanie z nich substancji odpowiedzialnych za cierpki smak; w jego trakcie usuwana jest z oliwek m.in. oleuropeina. Związek ten występuje najczęściej w niedojrzałych owocach drzewa oliwnego, a najmniejsze jego stężenie odnotowuje się w ich dojrzałej, czarnej odmianie. Dojrzewające oliwki mają bowiem zieloną lub czarną barwę – wyjątek stanowi oliwki zielone, które nawet w postaci dojrzałej zachowują swój kolor.

Wartość odżywcza oliwek

Porcja 100 g oliwek dostarcza organizmowi od 115 do 145 kcal. O wartości odżywczej oliwek decydują zawarte w niej substancje: 

Oliwki to cenne źródło witamin i minerałów. Wiele z nich jest jednak dodawanych do nich w procesie przetwarzania. Wśród korzystnych dla zdrowia mikroskładników obecnych w owocach drzewa oliwnego wymienić można: witaminę E, żelazo ( źródło żelaza zwłaszcza w czarnych oliwkach), miedź, wapń i sód (którego stężenie wynika z konserwowania oliwek w bardzo słonej zalewie) oraz przeciwutleniacze – hydroksytyrosol, tyrosol, kwas oleanolowy i kwercetynę.

Prozdrowotne właściwości oliwek

Właściwości lecznicze owoców Olea europaea L. zaobserwowane zostały w medycynie tradycyjnej. Oliwki, jak udowodniono, obniżają poziom cukru we krwi i regulują stężenie złego cholesterolu (LDL) i kwasu moczowego w organizmie (Aviram M. i in., 1993; Sales-Campos H., 2013). Znajdują one także zastosowanie w leczeniu i profilaktyce chorób cywilizacyjnych – m.in. cukrzycy i chorobach żołądka i jelit oraz tych związanych z nadciśnieniem tętniczym (Ferrara L.A., 2000). Oliwki eliminują ponadto biegunki, stany zapalne, infekcje dróg oddechowych i moczowych. Łagodzą objawy astmy, reumatyzmu oraz hemoroidów (Hashmi M. A. i in., 2015).

Prozdrowotne właściwości oliwek poddawane są ciągłym analizom naukowym. W ostatnim dziesięcioleciu dokonano bowiem wielu analiz fitochemicznych  potwierdzających te hipotezę (Ryan D., Robards K., 1998; Hashmi M. A. i in., 2015). Jednym z bardziej intrygujących, empirycznych odkryć stało się założenie, iż zawarte w owocach drzewa oliwnego przeciwutleniacze i kwas oleinowy zmniejszają ryzyko pojawienia się chorób nowotworowych poprzez zakłócanie cyklu życiowego komórek raka piersi, okrężnicy i żołądka (Menendez J.A. i in., 2006). Oliwki i produkowana z nich oliwa, jak zauważają naukowcy, stanowią główny składnik diety w regionie śródziemnomorskim, gdzie poziom zachorowalności na raka i pozostałe choroby przewlekłe znacząco odbiega od tożsamych wskaźników właściwych dla krajów zachodnich (Casaburi I. i in., 2013). Badania weryfikujące tę hipotezę przeprowadzone zostały jednak z wykorzystaniem materiału genetycznego zwierząt, co nie potwierdza ani też nie wyklucza antykancerogennego działania oliwek w przypadku nowotworów u ludzi. By założenie to zyskało wartość naukową, konieczne są dalsze badania.

Kontynuowane muszą być również analizy związane z wpływem oliwek na częstotliwość złamań kości u ludzi. W trakcie przeprowadzonych w latach 2013-2014 badaniach nad zwierzętami (głównie myszami) wykazano bowiem, iż niektóre bioaktywne związki roślinne, będące tzw. fitoskładnikami oliwek, zapobiegają utracie masy kostnej i ryzyku wystąpienia osteoporozy (Sacco S.M i in., 2013; Tagliaferri C. i in., 2014). Choć wyniki tych eksperymentów są obiecujące, dopóki nie zostaną one potwierdzone podczas badań na człowieku, nie można ich uznawać na wiarygodne.

Przeciwwskazania do spożywania oliwek

Oliwki – bez względu na odmianę – należą do bezpiecznych produktów żywieniowych i stosunkowo dobrze tolerowanych przez ludzki układ pokarmowy. Jako że nadwrażliwość na oliwki występuje bardzo rzadko i objawia się reakcją alergiczną w jamie ustnej lub gardle (Esteve C., 2012), mogą być one zazwyczaj spożywane bez znacznych ograniczeń. Warto także zwrócić uwagę na to, iż niektóre owoce drzewa oliwnego – zwłaszcza te wątpliwej lub gorszej jakości – mogą zawierać śladowe ilości metali ciężkich i minerałów. Mimo że ich spożywanie potencjalnie zwiększa ryzyko zachorowalności na raka, jak dowodzą badania naukowe, ich ilość w oliwkach jest na ogół niższa od dopuszczalnej wartości, co czyni te owoce – zdaniem dietetyków – bezpiecznymi. W przeprowadzonych nad hiszpańskimi oliwkami stołowymi badaniach uzyskano średnią wartość następujących pierwiastków (w przeliczeniu mg/kg jadalnej porcji oliwek): aluminium – 71,1, bor – 4, 41, bar – 2,77, kadm – 0,4, kobalt – 0,12, kadm – 0,04, chrom – 0,19, lit – 6,56, nikiel – 0,15, ołów – 0,15, siarka -0,15, 4,41; bar, 2,77; kadm, 0,04; kobalt, 0,12; chrom, 0,19; lit, 6,56; nikiel, 0,15; ołów, 0,15; siarka – 321 i cyna – 18,4 (López-López A.,2008).  W dojrzałych czarnych i kalifornijskich oliwkach może być także zawarty akryloamid – szkodliwy dla zdrowia związek powstający w procesie przetwarzania z zawartych w oliwkach lipidów, którego spożywanie w codziennej diecie należy znacząco ograniczać (Ehling S. i in., 2005; Charoenprasert S., 2014). Zdrowiu nie sprzyja ponadto duże stężenie soli, zwłaszcza, jeśli sięgamy po oliwki w zalewie.

Czy oliwki są zdrowe? Podsumowanie

Oliwki stanowią element zbilansowanej diety opartej na pełnowartościowych składnikach pokarmowych. Choć niewiele węglowodanów, są bogatym źródłem zdrowych tłuszczów. Jako żywność funkcjonalna posiadają wiele prozdrowotnych właściwości – m.in. poprawiają funkcjonowanie i pracę układu naczyniowo-sercowego, redukują poziom złego cholesterolu (LDL) i wykazują działanie probiotyczne, wzmacniające odporność organizmu. Inne lecznicze funkcje oliwek, choć zaobserwowane przez naukowców, nadal pozostają niedostatecznie zweryfikowane. Oliwki, jak się zdaje – mimo że uprawiane już 20 000 lat p.n.e – w XXI nadal pozostają nie do końca zbadanym fenomenem. Pozostaje więc oczekiwać, iż przyszłość przyniesie jeszcze rozwiązanie tej zagadki.

 

Źródła:

1. Aviram M., Eias K. Dietary olive oil reduces low-density lipoprotein uptake by macrophages and decreases the susceptibility of the lipoprotein to undergo lipid peroxidation. Ann Nutr Metab. 1993;37(2):75-84. PubMed

2. Casaburi I., Puoci F., Chimento A., Sirianni R., Ruggiero C., Avena P, Pezzi V. Potential of olive oil phenols as chemopreventive and therapeutic agents against cancer: a review of in vitro studies. Mol Nutr Food Res. 2013 Jan;57(1):71-83. PubMed

3. Ferrara L.A., Raimondi A.S., d'Episcopo L., Guida L., Dello Russo A., Marotta T. Olive oil and reduced need for antihypertensive medications. Arch Intern Med. 2000 Mar 27; 160(6):837-42. PubMed

4. Hashmi, M. A., Khan, A., Hanif, M., Farooq, U., & Perveen, S. Traditional Uses, Phytochemistry, and Pharmacology of Olea europaea (Olive). Evidence-based complementary and alternative medicine : eCAM, 2015. PubMed

5. Kanakis P., Termentzi A., Michel T., Gikas E., Halabalaki M., Skaltsounis A.-L. From olive drupes to olive Oil. An HPLC-orbitrap-based qualitative and quantitative exploration of olive key metabolites. Planta Medica. 2013; 79(16):1576–1587. PubMed

6. Menendez J.A., Lupu R. Mediterranean dietary traditions for the molecular treatment of human cancer: anti-oncogenic actions of the main olive oil's monounsaturated fatty acid oleic acid (18:1n-9). Curr Pharm Biotechnol. 2006 Dec; 7(6): 495-502. PubMed

7. Ryan D., Robards K., Phenolic compounds in olives. 1998;123(5):31R–44R. CrossRef

8. Sacco S.M., Horcajada M.N., Offord E. Phytonutrients for bone health during ageing. Br J Clin Pharmacol. 2013 Mar;75(3):697-707. PubMed

9. Sales-Campos H., Souza P.R., Peghini B.C., da Silva J.S., Cardoso C.R., An overview of the modulatory effects of oleic acid in health and disease. Mini Rev Med Chem. 2013 Feb;13(2):201-10 PubMed

11. Sibbett G. S., Ferguson L., Lindstrand M. Olive Production Manual. University of California, Department of Agriculture and Natural Resources; 2005. 

12. Tagliaferri C., Davicco M.J., Lebecque P., Georgé S., Amiot M.J., Mercier S., Dhaussy A., Huertas A., Walrand S., Wittrant Y., Coxam V. Olive oil and vitamin D synergistically prevent bone loss in mice. PLoS One. 2014 Dec 31;9(12):e115817. PubMed

13. Ehling S., Hengel M., Shibamoto T. Formation of acrylamide from lipids. Adv Exp Med Biol. 2005; 561:223-33. PubMed

14. Charoenprasert S., Mitchell A. Influence of California-style black ripe olive processing on the formation of acrylamide. J Agric Food Chem. 2014 Aug 27;62(34):8716-21. PubMed

15. Esteve C., Montealegre C., Marina M.L., García M.C., Analysis of olive allergens. Talanta. 2012 Apr 15;92:1-14. PubMed

16. López-López A., López R., Madrid F, Garrido-Fernández A. Heavy metals and mineral elements not included on the nutritional labels in table olives. J Agric Food Chem. 2008 Oct 22;56(20):9475-83. PubMed

17. Ghanbari R., Anwar F., Alkharfy K.M., Gilani A.H., Saari N., Valuable nutrients and functional bioactives in different parts of olive (Olea europaea L.) -a review. Int J Mol Sci. 2012;13(3):3291-340. PubMed