Antyoksydanty – Charakterystyka, rodzaje, źródła w diecie oraz wpływ na zdrowie

Antyoksydanty to substancje mające zastosowanie zarówno we współczesnej kosmetologii, jak i sztuce kulinarnej. W poniższym artykule przybliżamy ich cechy charakterystyczne, wyjaśniamy różnice pomiędzy ich dostępnymi rodzajami, a także podpowiadamy, za pomocą jakich produktów żywnościowych można włączyć je do codziennej, aczkolwiek dotychczas ubogiej w przeciwutleniacze, diety.

Czym są antyoksydanty?

Antyoksydanty, zwane inaczej przeciwutleniaczami, to substancje, które posiadają funkcje zabezpieczające inne substancje przed utlenianiem. Związki te powstrzymują lub opóźniają procesy utleniające. Z chemicznego punktu widzenia są to także reduktory, które poprzez tzw. samoutlenienie, zdolne są neutralizowania i eliminowania z organizmu tzw. wolnych rodników. Ponadto poprzez reakcję redukcji, prowadzącą do powstania ich stabilnych i nieaktywnych form, hamują one produkcję enzymów odpowiedzialnych za ich tworzenie.

Rodzaje antyoksydantów

W ogólnym ujęciu antyoksydanty dzieli się na i egzogenne. Pierwsze z nich są wytwarzane przez organizm; występują w każdej z komórek, a ich poziomu nie jesteśmy w stanie regulować. Zawartość egzogennych antyoksydantów w ustroju zależy przede wszystkim od wieku organizmu i uwarunkowań genetycznych. Do tej grupy należy m. in. glutation, kwas moczowy, melatonina oraz koenzym Q10. Druga z odmian przeciwutleniaczy dostarczana jest natomiast do organizmu wraz z pożywieniem – głównie w postaci suplementów diety i witamin. W przeciwieństwie do antyoksydantów endogennych, ich ilość w organizmie możemy odpowiednio stymulować i modyfikować. Zmiany wprowadzić można dostarczając do organizmu m.in. karotenoidy, witaminy A, C, E oraz związki polifenolowe - zwłaszcza flawonoidy i kwasy fenolowe.

Źródła antyoksydantów w diecie człowieka

Główne źródło antyoksydantów w diecie człowieka stanowią owoce i warzywa. O rodzaju spożywanych produktów pochodzenia roślinnego oraz zawartych w nich przeciwutleniaczy decyduje ich barwa. By wzbogacić dietę w substancje przeciwutleniające, warto sięgnąć po owoce o ciemnym, czerwonym lub fioletowym zabarwieniu. Szczególnie wskazane są czarne porzeczki, granaty, borówki amerykańskie, czerwone winogrona, wiśnie, a nawet cytrusy. Zawarte w nich antocyjany oraz flawonoidy wpływają korzystnie na zdolności antyoksydacyjne organizmu. Efekt działania przeciwutleniaczy wspomoże również spożywanie określonych warzyw – papryki, buraków, szpinaku, pomidorów, czerwonej kapusty oraz roślin strączkowych. Dietetycy zalecają także stosowanie preparatów roślinnych, w tym świeżych ziół i przypraw (P. Piszcz, Boguszewska P. i in., 2017). Do codziennej diety warto włączyć więc guaranę, żeń-szeń, oregano, bazylię i goździki. Duża ilość antyoksydantów znajduje się również w czerwonym i białym winie (D. Rosołowska-Huszcz, 2007; N. Landrault, 2003) naparach ziołowych i herbacianych. Ostatnie z nich składają się bowiem z kilkuset związków prozdrowotnych – zapobiegają zakrzepom, wspomagają działanie soków trawiennych i regulują stężenie złego cholesterolu we krwi. Aktywność przeciwulteniającą, jak udowadniają naukowcy z Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznej w Siedlcach, wykazują przede wszystkim antyoksydanty zawarte w herbacie białej (Fujien White), zielonej (Matcha i chińska liściasta), czarnej (Ceylon i Dourjeeling Himalaya), czerwonej (Pu–erh), Oolong, żółtej oraz w ich aromatyzowanych odmianach (Piszcz P., Marciniak I. i in., 2017). Zapas antyoksydantów, oprócz właściwej diety, zapewni organizmowi również aktywność fizyczna, rezygnacja z używek (nikotyny, alkoholu i kofeiny) oraz eliminacja – w miarę możliwości – czynników stresowych w codziennym życiu i łagodzenie ich skutków.

Wpływ antyoksydantów na zdrowie człowieka a badania kliniczne

Antyoksydanty odgrywają znaczącą rolę w wielu jednostek chorobowych – m.in. wspomagają terapię i profilaktykę cukrzycy typu II (D. Rosołowska-Huszcz, 2007). Patogenne działanie przeciwutleniaczy doprowadza m.in. w tym przypadku do procesów zahamowywania syntezy insuliny w trzustce i komórkach docelowych. Aktywność antyoksydacyjna antydiabetycznych przeciwutleniaczy takich, jak witamina E, karotenoidy oraz polifenoli, przyczynia się wówczas do rozwoju zjawiska zwanego insulinoodpornością i do stymulowania pozytywnych zmian w ścianach naczyń krwionośnych cukrzyków. Co więcej, przeprowadzone przez naukowców badania epidemiologiczne, dowodzą, iż to właśnie od ilości spożywanych w diecie antyoksydantów zależy stopień podatności na cukrzycę typu II. W trakcie specjalistycznych badań Seven Countries Study (SCS) nad populacją holenderską i fińską zauważono, że osoby chorujące na cukrzycę miały określone nawyki żywieniowe – m.in. spożywały witaminę C w niedostatecznej, dziennej dawce. Podobne wyniki osiągnięto w Finnish Mobile Clinic Health Examination Study, gdzie testowano zależność spożycia beta-kryptoksantyny oraz luteiny i zeaksantyny na poziom i ryzyko zachorowalności na cukrzycę (D. Rosołowska-Huszcz, 2007; E. J. M. Feskens i in., 1997).

Współpraca antyoksydantów egzo- i endogennych na rzecz prawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka. Podsumowanie

Organizm człowieka w sposób naturalny chronią zawarte w nim enzymy antyoksydacyjne. Walkę z wolnymi rodnikami z biologicznej perspektywy wpierają również przeciwutleniacze dostarczane do przewodu pokarmowego wraz z codzienną dietą. Antyoksydanty egzogenne oraz endogenne współpracują więc dla dobra całego ustroju fizjologicznego ciała człowieka i obniżają ryzyko wystąpienia wielu chorób. Służą profilaktyce i terapeutycznemu wspomaganiu leczenia cukrzycy, przeciwdziałają miażdżycy, chorobom serca oraz nowotworowym, zapobiegają alergiom oraz łagodzą stany zapalne. Mimo, że zainteresowanie problematyką antyoksydantów wśród naukowców nie słabnie, jest to wciąż temat na nowo rozpoznawany i wiele kwestii wciąż stanowi niewyjaśniony fenomen medyczno-biologiczny. W przyszłościowej perspektywie należałoby bowiem wyjaśnić m.in. szczegółowe mechanizmy działania i współpracy grup antyoksydantów na rzecz walki z wolnymi rodnikami – dopóki nie zostaną one zbadane, dwojaka natura przeciwutleniaczy pozostanie dla zdecydowanej większości społeczeństwa nierozwiązaną zagadką.

Źródła:

1. Mindel E., Biblia witamin, Warszawa 1998.

2. Piszcz P., Boguszewska P., Głód B. K., Właściwości antyoksydacyjne wybranych preparatów roślinnych, Camera Separatoria, Vol. 9, Nr 1 / June 2017, pp. 11-22. CEON Biblioteka Nauki

3. Piszcz P., Marciniak I., Głód B. K., Właściwości antyoksydacyjne herbat, Camera Separatoria, Vol. 9, Nr 1 / June 2017, pp. 36-45. Baza BazTech

4. Rosołowska-Huszcz D., Antyoksydanty w profilaktyce i terapii cukrzycy typu II, Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 2007, 6 (55), 62 – 70. CEON Biblioteka Nauki

5. Feskens E.J.M. i in., Dietary factors determining diabetes and impaired glucose tolerance: a 20-year follow up of the Finnish and Dutch cohorts of the Seven Countries Study. Diabetes Care, 1995, 18, 1104-1112. PubMed

6. Landrault N. i in., Effect of polyphenols-enriched chardonnay white wine in diabetic rat. J. Agric. Food Chem., 2003, 51, 311-318. PubMed

7. Gryszczyńska B., Iskra M., Współdziałanie antyoksydantów egzogennych i endogennych w organizmie człowieka, Nowiny Lekarskie 2008, 77, 1, 50–55. FBC