Nietolerancja laktozy – charakterystyka, przyczyny, objawy, dieta

Nietolerancja pokarmowa, zwana inaczej nadwrażliwością pokarmową, to zespół niepożądanych reakcji organizmu występujący po spożyciu pokarmów, które na ogół są dobrze tolerowane przez osoby zdrowe. Specjaliści z zakresu dietetyki oraz immunologii dzielą to schorzenie na dwie zasadnicze odmiany, wśród których wymienić należy: reakcje o podłożu immunologicznym – tzw. alergie pokarmowe (np. na białko mleka krowiego lub pszenicę) oraz nieimmunologicznym – tzw. nietolerancje pokarmowe. Choć w diagnostyce zarówno nietolerancji pokarmowych, jak i alergii pokarmowej spektrum objawów może być podobne, to nietolerancje pokarmowe występują znacznie częściej niż alergie i zalicza się do nich m.in. nietolerancję glutenu oraz laktozy (M. Michalczuk, 2010).

Czym jest laktoza i na czym polega związana z nią nietolerancja pokarmowa?

Laktoza to inaczej cukier mleczny, podstawowy składnik mleka i jego przetworów. Zdarza się, iż jest on również obecny w innych produktach spożywczych, gdzie stosuje się go w celach poprawy walorów smakowych lub estetycznych danego produktu. Biorąc pod uwagę skład chemiczny laktozy, jest to związek charakterze organicznym, należący do dwucukrów.  Składa się on z połączonych ze sobą węglowodanów, tj. galaktozy i glukozy.  Z perspektywy biologicznej laktoza wraz z innymi tłuszczami i białkami mlecznymi stanowi naturalne źródło energii i wartości odżywczych. Jest mniej słodka niż glukoza czy sacharoza, dzięki czemu – od najmłodszych lat – wpływa na proces łaknienia i reguluje prawidłowy rozwój zmysłu smaku. Dzięki niskiemu wskaźnikowi indeksu glikemicznego (ok. 40 IG), wpływa na właściwą pracę hormonów (np. insuliny), motorykę jelit i funkcjonowania układu nerwowego (P. Zatwarnicki, 2014). By laktoza była w pełni funkcjonalna, w organizmie musi zostać zhydrolizowana przez laktazę – enzym obecny w jelicie cienkim, a dokładniej zlokalizowany w rąbku szczoteczkowym enterocytów. Niestrawiony cukier w przeciwnym razie nie jest wchłaniany do krwiobiegu, odkłada się we wnętrzu przewodu pokarmowego i prowadzi do zaburzeń związanych z nietolerancją pokarmową laktozy. Niedobór enzymu trawiącego cukier wynika z jego zmniejszonej aktywności, wtórnego niedoboru lub – znacznie rzadziej z jego pierwotnego, całkowitego braku (tzw. alaktazji).

Przyczyny nietolerancji laktozy

Nietolerancja laktozy przybrać może jedną z dwóch postaci – wrodzoną lub genetyczną. Stanowić może również jednostkę chorobową zwaną hipolaktazją dorosłych. Wspólną przyczyną tych dolegliwości są zaburzenia we wchłanianiu węglowodanów – w tym przypadku laktozy – w przewodzie pokarmowym. Opisywane schorzenie ma charakter tzw. defektu enzymatycznego, związanego z kolei z niedoborem laktazy – substancji enzymatycznej pierwotnie znajdującej się w jelicie cienkim. Niewystarczające stężenie tego enzymu w organizmie może wynikać m.in. z zakażeń bakteryjnych i wirusowych, celiakii lub choroby Leśniewskiego-Crohna. Jak dowodzą jednak badania kliniczne, hipolaktazja ma najczęściej podłoże uwarunkowane genetycznie – jest to tzw. hipolaktazja, w wyniku której następuje stopniowy, ale znaczny, fizjologiczny zanik laktazy w błonie śluzowej jelita (E. Mądry i in., 2011). Co ważne, objawy każdej z odmian nietolerancji laktozy są identyczne – pojawiają się niezależnie od rodzaju i źródła czynników wywołujących chorobę (P. Zatwarnicki, 2014).

Objawy nietolerancji laktozy

Nietolerancja czy alergia pokarmowa to nieprawidłowa reakcja układu immunologicznego na określone składniki pokarmu, a jej objawy mogą się pojawiać już w wieku niemowlęcym. Dominujące alergeny w tej grupie wiekowej to właśnie białka i cukry mleka krowiego – stanowią one 2-7,5% alergii pokarmowych (G. Rowicka, 2010; D. J. Hill, 1986). Źródła naukowe podają również, iż u 10% dzieci w wieku do 6. roku życia ze stwierdzoną alergią pokarmową oraz u 26% dzieci po 5. latach trwania choroby alergicznej współwystępuje nietolerancja laktozy (Hutyra T., 2008). Dysfunkcja niepozwalająca strawić laktozy prowadzi wówczas do zaburzeń jelit, silnej biegunki osmotycznej (o kwaśnym odczynie pH) i podrażnień skóry w okolicy pieluszki na ciele dziecka. Współistniejące symptomy schorzenia to także występujące w okresie niemowlęcym rozdęcia brzucha, ulewanie i kolki oraz ból śródbrzusza. Do objawów klinicznych – u starszych dzieci i osób dorosłych – zalicza się natomiast wymioty, nudności, uczucie pełności, kolkę, wzdęcia, bóle brzucha, biegunkę oraz uczucie tzw. „przelewania się” w jelitach.

Diagnostyka nietolerancji laktozy a jej leczenie

Podstawą rozpoznania nadwrażliwości na laktozę jest ustalenie relacji przyczynowo-skutkowej pomiędzy spożytym pokarmem a objawami niepożądanymi, charakterystycznymi dla choroby. Konieczna jest w tym celu wizyta lekarska, podczas której zebrany zostanie szczegółowy zebrany wywiad osobniczy i rodzinny pacjenta oraz zostanie zlecone, a następnie wykonane laboratoryjne badanie przedmiotowe – tj. wodorowy test oddechowy oraz badania genetyczne, tzw. polimorfizmów genu LCT, czyli enzymu laktazy (P. Zatwarnicki, 2014). Wspomniany wcześniej wywiad medyczny powinna uzupełnić stała obserwacja chorego oraz merytoryczna dokumentacja (np. w osobistych postaci zapisków pacjenta) zawierająca skrupulatne informacje dotyczące spożytego pokarmu rodzaju oraz rodzaju i czasu pojawiających się symptomów choroby. Leczenie zarówno nietolerancji, jak i alergii pokarmowej polega przede wszystkim na wyeliminowaniu z diety dziecka lub osoby dorosłej produktu spożywczego odpowiedzialnego za występowanie objawów chorobowych na okres 6-12 miesięcy. Po tym czasie – w zależności od intensywności objawów i uzyskanych następnie rezultatów – wprowadza się dany produkt ponownie do diety – pod kontrolą lekarza, stopniowo i w małych ilościach – lub całkowicie się go eliminuje, zastępując go produktami bez zawartości laktozy.

Dieta w nietolerancji laktozy

W przypadku nietolerancji laktozy u niemowląt i małych dzieci stosuje się zastępcze mieszanki mleka bezlaktozowego lub tzw. doustną laktazę. Starsze dzieci tolerują natomiast fermentowane przetwory mleczne – m.in. jogurty, kefiry i sery.  Jak dowodzą naukowcy, w większości przypadków u dzieci do 5. roku życia (zazwyczaj w wieku 2-3 lat) dochodzi do pozytywnych zmian w tolerancji alergenu i problem natury dietetycznej zanika. W sytuacji ciężkiego przebiegu nadwrażliwości na białko mleka krowiego u pozostałych dzieci stosuje się terapię farmakologiczną (m.in. hydrolizaty kazeiny i białek serwatkowych o znacznym stopniu hydrolizy lub mieszanki elementarne) oraz probiotyki i doustną immunoterapię alergenowi, tzw. oral immunothrapy (M. Michalczuk, 2010).

Alternatywą dla alergenów, jaki stanowią cukry, białko i tłuszcze znajdujące się w krowim mleku, są współcześnie produkty spożywcze należące do kategorii żywności bez zawartości laktozy. Dużą popularnością wśród osób z nietolerancją cukru mlecznego cieszą się roślinne substytuty mleka – np. napoje sojowe, kokosowe, migdałowe, owsiane czy ryżowe. Rynek bezlaktozowych produktów mlecznych wzbogacają również zamienniki tradycyjnych, mlecznych przetworów – masło i produkty wysokotłuszczowe, koncentraty, twarogi i serki twarogowe, sery dojrzewające, śmietany oraz lody i desery.Wymienione produkty dostępne są w charakterystycznych opakowaniach oznaczonych często kolorem fioletowym, napisem „bez laktozy” lub z przekreśloną literą „L”.

Nietolerancja laktoza jako współczesne schorzenie cywilizacyjne

Choć szacuje się, że w Polsce z nietolerancją laktozy boryka się tylko 37% ludności (P. Zatwarnicki, 2014; J. Książyk, 1985), w ujęciu globalnym problem ten osiąga rekordowe statystyki. W Chinach z powodu tej nadwrażliwości cierpi 98% społeczeństwa. W Europie poziom ten jest zróżnicowany – np. w Danii wynosi 6%, w Finlandii – 17%, w Niemczech – 15%, a we Włoszech nawet do 70% populacji. W najmniejszym stopniu problem ten dotyczy mieszkańców Australii i Nowej Zelandii, gdzie jedynie ok. 8-9% społeczeństwa żyje z nietolerancją laktozy (J. Górski, 2010). Jako że jej objawy są powszechnym zjawiskiem, zalicza można ją do współczesnych schorzeń o charakterze cywilizacyjnym. Jedynym sposobem zapobiegania jej intensywnych objawów jest nie tylko właściwe leczenie, ale i odpowiednia, profilaktyczna dieta.

Źródła:

1. J. Hill i in.: Manifestation of milk allergy in infancy: clinical and immunologic findings. J. Pediatr. 1986, 109: 270-276. PubMed

2. Mądry i in., Hipolaktazja, zespół złego wchłaniania laktozy, nietolerancja laktozy, Family Medicine & Primary Care Review 2011, 13, 2: 334–336. The Central European Journal Of Social Sciences And Humanities (CEJSH)

3. Rowicka, Ocena częstości występowania nietolerancji laktozy u dzieci z alergią na białka mleka krowiego, Alergoprofil 2010, Vol. 6, Nr 1, 27-30. Journals Med Edu

4. Hutyra T., Iwańczak B.: Ocena częstości występowania nietolerancji laktozy w alergii pokarmowej u dzieci. Pol. Merk. Lek. 2008; 25: 340-344. Federacja Bibliotek Cyfrowych

5. Górski, Na bakier z laktozą. Forum Mleczarskie Biznes. 2010, 5: 8-10.

6. Książyk i in.: Występowanie objawów nietolerancji laktozy w świetle badań populacyjnych w Polsce. Wiad. Lek. 1985, 38, 181–187.

7. Małkowska, D. Pogorzelska, Rynek mlecznych produktów bezlaktozowych, a świadomość konsumentów, w: Uwarunkowania bezpieczeństwa i jakości żywności w Polsce, pod red. W. Truszkowski, P. R. Sosna, Olsztyn 2019.

8. Michalczuk, A. J. Sybilski, Nietolerancje pokarmowe, Pediatr Med Rodz 2010, 6 (3), p. 189-193. Pediatria & Medycyna Rodzinna

9. Zatwarnicki, Nietolerancja laktozy – przyczyny, objawy, diagnostyka, Piel. Zdr. Publ. 2014, 4, 3, 273–276.

10. Mstowska, Różnice w cechach jakościowych pomiędzy napojami roślinnymi handlowymi oraz wytworzonymi domowymi sposobami, w: Uwarunkowania bezpieczeństwa i jakości żywności w Polsce, pod red. W. Truszkowski, P. R. Sosna, Olsztyn 2019.