8 mitów na temat otyłości

Otyłość to jeden z głównych problemów cywilizacyjnych. Na jej temat głoszone są różnorodne hipotezy i teorie – nie zawsze potwierdzone, zweryfikowane czy obiektywnie osądzone. W poniższym artykule przedstawiamy osiem najpopularniejszych mitów związanych z tą chorobą i wyjaśniamy fenomen ich niesłabnącej popularności.

1. Otyłość jako defekt kosmetyczny

Otyłość jako swoista jednostka chorobowa stanowi współczesne centrum zainteresowania środowisk medycznych. Osoby z nadwagą lub otyłością – zwłaszcza będące w młodym wieku – niejednokrotnie uznają jednak problem nadmiernej wagi za tzw. defekt kosmetyczny. Nie postrzegają swojego stanu jako choroby ich dotyczącej, bagatelizują stan zdrowia i kondycję własnego organizmu. Tymczasem, otyłość to – zgodnie z ustaleniami Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych Światowej Organizacji Zdrowia – niezakaźna choroba przewlekła, bez tendencji do samoistnego ustępowania, spowodowana nadmierną podażą energii (M. Olszanecka-Glinianowicz, 2017). Dostępne dane naukowe jednoznacznie wskazują, że na nadwagę i otyłość choruje blisko 1,5 mld ludności na świecie (M. Olszanecka-Glinianowicz, 2017). Skala zachorowań świadczy więc o tym, iż zbędne kilogramy to nie problem natury kosmetycznej, ale zdrowotny – stanowiący realne zagrożenie życia i zdrowia człowieka.

2. Postrzeganie otyłości jako choroby niewymagającej leczenia

Choroby przewlekłe, nie posiadające zdolności samoistnego ustąpienia wymagają interwencji lekarskiej. Podobnie, otyłość – jak każdy inny stan chorobowy – powinna być właściwe rozpoznana i leczona. Udzielenie profesjonalnej pomocy medycznej oraz wdrożenie leczenia i działań profilaktycznych przeciwko otyłości leży bowiem zarówno w interesie jednostki, jak i – szerzej – ogółu społeczeństwa. Diagnoza otyłości oraz dalsze postępowanie z chorobą pozwoli poprawić stan zdrowia pacjenta, wydłużyć długość życia oraz korzystnie wpłynąć na jego jakość. W ujęciu społecznym wczesna diagnostyka otyłości pozwala zarówno zmniejszyć obciążenie systemu opieki zdrowotnej i opiekuńczej, jak i zwiększyć skuteczność i zakres ich działania, przy jednoczesnym zachowaniu możliwie najlepiej zaopiekowanego pacjenta. Popularnym mitem, obok braku konieczności leczenia otyłości, jest twierdzenie, że w obecnych warunkach organizacji opieki zdrowotnej pacjent nie może liczyć na wsparcie ze strony innych członków zespołu terapeutycznego. Pracę lekarza rodzinnego czy bariatry – tj. specjalisty z dziedziny diagnostyki, profilaktyki i leczenia otyłości, wspomaga grono ekspertów innych dyscyplin medycznych. Zaliczają się do niego m.in. dietetycy, psycholodzy, fizjoterapeuci, a nawet chirurdzy (M. Olszanecka-Glinianowicz, 2017).

3. Otyłość dotyczy wyłącznie osób w średnim wieku

Problem otyłości ma współcześnie charakter globalny. Choć dotychczas utożsamiano go jako chorobę osób w średnim lub starszym wieku, obecnie dotyczy każdej grupy wiekowej. Jak wskazują dane źródłowe na nadwagę choruje 35%, a na otyłość 11% ludności świata poniżej 20. roku życia (M. Olszanecka-Glinianowicz, 2017). Według raportu The International Obesity Task Force co piąte dziecko w Europie choruje na nadwagę lub otyłość, a corocznie rozpoznanych zostaje blisko 400 tys. nowych przypadków tego typu zachorowań (M. Olszanecka-Glinianowicz, 2017). Dane dotyczące sytuacji w Polsce również nie są optymistyczne. Szacuje się bowiem, że w kraju łącznie na nadwagę i otyłość choruje 50–70% dorosłych Polaków, w tym na otyłość ponad 25%. Badacze z Instytutu Żywności i Żywienia w Warszawie podkreślają ponadto, iż w okresie ostatnich trzydziestu lat nastąpił wzrost częstotliwości zachowań wśród dzieci: 10-krotny wśród dziewcząt (z 0,35 do 3,4%) i blisko 3‑krotny wśród chłopców (z 1% do 2,8%) (M. Mikoś i in., 2010; M. Olszanecka-Glinianowicz, 2017).

4. Genetyka jako czynnik decydujący o otyłości

Do popularnych mitów dotyczących otyłości zalicza się te dotyczące czynników sprzyjających jej rozwojowi. Choć w najprostszym rozumieniu otyłość powoduje przewlekły brak równowagi między energią dostarczaną wraz z pożywieniem a energią wydatkowaną, za częstą przyczynę jej występowania uznaje się uwarunkowania o podłożu genetycznym. Nic bardziej mylnego. Za powstawanie i rozwój otyłości odpowiada szereg różnorodnych determinantów, a predyspozycje genetyczne stanowią zaledwie ich 30-40%. Na pozostałe czynniki sprawcze, tj. 60-70% ogółu, składają się przyczyny środowiskowe i behawioralne – np. zaburzenia gospodarki hormonalnej, nieprawidłowe nawyki żywieniowe, a nawet cechy osobowości. Choć, zdaniem badaczy, genetyka ma istotne znaczenie w etiopatogenezie otyłości, o jej dziedziczeniu mówi się często jedynie jako hipotetycznej predyspozycji czy przesłance do wystąpienia nadwagi (A. Juruć, P. Bogdański, 2011).

5. Otyłość i brak innych powikłań zdrowotnych

Badania naukowe dowodzą, iż otyłość i nadwaga prowadzą nie tylko do obniżenia jakości życia człowieka, ale są także przyczyną jego zwiększonej zachorowalności, niesprawności oraz śmiertelności (C. Tsigos i in., 2009). Początkowy brak dodatkowych symptomów chorobowych u osób z nadwagą lub otyłością – zwłaszcza młodych – nie świadczy zatem o tym, iż nie wystąpią one w przyszłości. Dane źródłowe wskazują, że niemalże 70-80% młodzieży borykającej się z problemem nadwagi (stwierdzonej w okresie dojrzewania) stanie się otyłymi dorosłymi ze znaczącym ryzykiem wystąpienia wielu niebezpiecznych dla zdrowia powikłań. Osobom tym grozi m.in.: choroba niedokrwienna serca, nadciśnienie tętnicze, cukrzyca typu 2, a nawet choroby nowotworowe (M. Mikoś i in., 2010). Charakteryzując następstwa otyłości nie można pominąć konsekwencji o podłożu psychologicznym, do których zalicza się m.in. depresję, niską samoocenę lub zaburzenia odżywiania – np. wzmożenie łaknienia i dalszy postęp otyłości.

6. Karmienie piersią chroni przed otyłością

Pogląd dotyczący tego, iż dzieci karmione w sposób naturalny są mniej narażone na wystąpienie otyłości w wieku starszym utrzymuje się od stulecia i wciąż znajduje żarliwych zwolenników, broniących słuszności tego twierdzenia. Powyższą hipotezę zweryfikowała m.in. Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization, WHO), która dokonując weryfikacji dostępnego piśmiennictwa oraz posługując się odpowiednimi testami, uzyskała jednoznaczne dowody błędu. W trwającym 6 lat, randomizowanym badaniu klinicznym z udziałem 13 000 dzieci dowiedziono, iż nie istnieją czynniki przekonujące o wpływie karmienia piersią dzieci na ich otyłość w późniejszym okresie (K. Casazza i in., 2013).

7. Zajęcia wychowania fizycznego w szkołach jako skuteczna forma profilaktyki otyłości

Choć aktywność fizyczna jest jednym z czynników zapobiegających powstawaniu i rozwojowi nadwagi i otyłości, hipoteza mówiąca o tym, że lekcje potocznie zwanego „wf-u” eliminują ryzyko zachorowalności, nie jest w pełni potwierdzona. Choć celem opisywanej formy zajęć jest aktywizacja sportowa dzieci i młodzieży, dotychczas nie wykazano, iż w sposób znaczący może ona zapobiegać nadwadze czy otyłości. Dowodzą tej teorii liczne badania – m.in. te w czasie których, wydłużono czas i liczbę dni trwania zajęć wychowania fizycznego i wyspecjalizowano programy nauczania. W rezultacie wprowadzone zmiany nie przyczyniły się do zmniejszenia wskaźnika BMI u dzieci, ani nie wykazały działania profilaktycznego względem ryzyka wystąpienia otyłości (K. Casazza i in., 2013). Podkreślić należy jednak, iż aktywność fizyczna jest kluczowym  i skutecznym narzędziem w walce z chorobą. Niestety, w warunkach szklonych program profilaktyki otyłości – oparty na aktywności ruchowej wyłącznie podczas zajęć „wf-u” – nie jest możliwy do wypracowania.

8. Przekonania i schematy myślowe nie mogą być przyczyną otyłości

Mimo że jedzenie ma służyć zaspakajaniu fizjologicznego poczucia głodu i potrzeb energetycznych organizmu, w świadomości powszechnej istnieją trzy utarte schematy myślowe dotyczące konsumpcji żywności. Pierwszy z nich – „jedzenie jako forma miłości” – ma służyć wyrażeniu uczuć wobec drugiej osoby – zarówno poprzez spożycie, jak i przyrządzenie posiłku. Drugi – traktuje pożywienie jako wyraz odpowiedzialności – związany ze spożyciem nadmiernej ilości posiłku, nie pozostawiając niczego na talerzu (nawet, jeśli organizm nie potrzebuje takiej dawki kalorycznej). Ostatni ze schematów dotyczy przekonania o jedzeniu jako formie nagrody i przyjemności, jaka łączy się z konsumpcją ulubionego rodzaju żywności. Każdy z wymienionych typów przekonań ma swoje źródło w psychologicznej naturze osobowości każdego człowieka, a także jej zaburzeń. Otyłość może bowiem stanowić konsekwencję utraty kontroli nad sposobem odżywiania się, zaburzeń osobowościowych, braku samoakceptacji, depresji czy poczucia samotności. Nadmierne objadanie się jest także następstwem stresu i nieumiejętnych sposobów radzenia sobie z tym problemem.  Liczne badania potwierdzają bowiem, iż czynnik stresogenny ma szczególne znaczenie w patogenezie otyłości – np. zwiększone ilości pożywienia, głównie w postaci przekąsek – wystąpiły aż u 73% badanych studentów w wyniku sytuacji trudnej, np. w czasie sesji egzaminacyjnej (A. Juruć, P. Bogdański, 2011).

Źródła:
1. Zasady postępowania w nadwadze i otyłości w praktyce lekarza rodzinnego. Wytyczne Kolegium Lekarzy Rodzinnych w Polsce, Polskiego Towarzystwa Medycyny Rodzinnej oraz Polskiego Towarzystwa Badań nad Otyłością, red. M. Olszanecka-Glinianowicz, Lekarz Rodzinny, wyd. specjalne, 3/2017.
2. M. Mikoś, M. Mikoś, H. Mikoś, M. Obara-Moszyńska, M. Niedziela, Nadwaga i otyłość u dzieci i młodzieży, Nowiny Lekarskie 2010, 79, 5, 397–402.
3. A. Juruć, P. Bogdański, Osobowość w rozmiarze XXL. Psychologiczne czynniki ryzyka otyłości, Forum Zaburzeń Metabolicznych 2011, tom 2, nr 1, 34–42.
4. C. Tsigos i in., Postępowanie w otyłości dorosłych: europejskie wytyczne dla praktyki klinicznej, Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2009, tom 5, nr 3.
5. K. Casazza i in., Mity, domniemania i fakty dotyczące otyłości, N Engl J Med 2013; 368: 446-454.