Mity i fakty żywieniowe jako jeden z wiodących problemów współczesnej nauki

W ogólnym pojęciu wiele przekonań związanych z określonymi zaleceniami czy zachowaniami żywieniowymi utrzymuje się mimo braku potwierdzających je dowodów naukowych. Istnieją współcześnie również pewne przypuszczenia, które – choć od dawna są uzasadnione lub kategorycznie wykluczone, a przede wszystkim naukowo rozpoznane – nadal funkcjonują w świadomości społecznej jako popularne, pozornie nieszkodliwe mity. Rozpowszechniane nieprawdziwych informacji może skutkować nie tylko chaosem komunikacyjnym, ale stanowi również zagrożenie dla zdrowa i życia osoby stosującej się do np. zaleceń dietetycznych wynikających zarówno z treści mitów żywieniowych szeroko rozpowszechnionych w Internecie, literaturze naukowej, jak i prasie popularnej (K. A. Cameron i in., 2013)

Skąd biorą się mity żywieniowe i jakie są konsekwencje ich stosowania?

Mity – w przeciwieństwie do potwierdzonych empirycznie i praktycznie faktów – to domniemania i przekonania uznane (!) za prawdziwe. Co ważne, funkcjonują one w świadomości społecznej zarówno pomimo istniejących powszechnie, podważających je dowodów lub w sytuacji ich braku, jak i wtedy, gdy dotychczas zgromadzone dowody nie są wystarczające lub jednoznaczne.

Pojawienie się mitów medycznych czy żywieniowych – np. tych dotyczących otyłości lub zdrowego odżywiania – wiąże się, jak wskazują badacze, z charakterem natury ludzkiej. Zdaniem naukowców, to właśnie skłonność do poszukiwania wyjaśnień obserwowanych zjawisk, niezaspokojona ciekawość i bliskość codziennych doświadczeń zdają się przyczyniać do powstawania silnych przekonań, które mimo braku odpowiednich dowodów, trwale wpływają i zagnieżdżają się w świadomości społecznej. Do powstania i rozwoju takiej sytuacji przyczynia się nie tylko opinia publiczna czy współczesne środki masowego przekazu (w tym nie zawsze w pełni rzetelne i sprawdzone treści obecne w social media), ale także działania agencji rządowych odpowiedzialnych za zdrowie publiczne oraz niepewność twierdzeń naukowców akademickich (K. A. Cameron i in., 2013).

Rezultatem pojawienia się różnego typu pseudomedycznych twierdzeń i mitów jest mnożenie oraz nagromadzenie nieuzasadnionych hipotez i teorii, które z kolei prowadzi do nadmiernego czerpania wiedzy z niepotwierdzonych, niewłaściwych źródeł informacji , a nawet – w niektórych przypadkach – zaistnienia sytuacji braku dokładnych zaleceń klinicznych czy odpowiednich sposobów postępowania z danym problemem medycznym. Stosowanie się do domniemanego przypuszczenia medycznego lub dietetycznego) może w konsekwencji grozić znaczną utratą zdrowia lub stanowić poważne zagrożenie życia ludzkiego.

Błędne przekonania na temat otyłości, nawyków żywieniowych i diet odchudzających jako przykłady powszechnie rozpowszechnianych mitów

Do najpopularniejszych wśród szeroko głoszonych mitów żywieniowych należą te dotyczące m.in. otyłości oraz nawyków żywieniowych osób borykających się z tym problemem. Poniżej prezentujemy niektóre z nich i uzupełniamy je obalającymi te przekonania faktami naukowymi.

Jednym z powszechnych mitów jest konieczność wyznaczania sobie – np. podczas eliminacyjnej diety odchudzającej – realnych do osiągnięcia celów. W przeciwnym razie osoby będące na diecie czują się sfrustrowane, tempo i ilość spalanych przez nie kalorii spada, co w dłuższej perspektywie skutkuje brakiem motywacji do dalszego odchudzania się. Chociaż hipoteza ta wydaje się być uzasadniona, dane empiryczne wskazują na brak spójnego, jednoznacznie negatywnego związku między założonymi, ambitnymi celami a ich realizacją w postaci – np. ukończonego programu treningowego lub utraty masy ciała. Kilka badań wykazało natomiast odwrotne twierdzenie, mówiące, iż bardziej ambitne cele są czasami gwarancją osiągnięcia lepszych wyników w zakresie utraty wagi (J. A. Linde i in., 2005).

Ciekawym domniemaniem jest mit, mówiący o tym, że regularne spożywanie śniadań, a nie ich całkowite pomijanie, chroni przed nadwagą i otyłością. Rezygnacja z pierwszego posiłku o poranku skutkuje, zdaniem części społeczeństwa, zjawiskiem późniejszego podjadania w ciągu dnia. Doprowadzając w ten sposób organizm do stanu przejedzenia, działamy rzekomo na jego niekorzyść. Hipotezę tę zweryfikowano za pomocą dwóch, kontrolowanych i randomizowanych badań klinicznych. Wzięły w nich udział 52 kobiety z umiarkowanym stopniem otyłości. Uczestniczki badania podzielono na dwie grupy według ich wyjściowych nawyków żywieniowych i przydzielono im losowo program utraty wagi o identycznym poziomie energetycznym. Grupa pierwsza jadła dwa posiłki dziennie (bez śniadania), a grupa druga –  trzy posiłki dziennie (z włączeniem do diety śniadania). Porównując oba przypadki nawyków żywieniowych, uzyskano podobne rezultaty. Po 12 tygodniach obserwacji, wszystkie kobiety – zarówno te jedzące śniadanie, jak i te, które je pomijały – utraciły podobną ilość kilogramów. Choć badania nie wykazały znaczącego wpływu spożytego (bądź nie) śniadania na zmianę masy ciała w całej próbie, ważnym ich aspektem był ich dodatkowy rezultat. Wyniki badań pokazują bowiem, iż ważniejsze od jedzenia lub pomijania śniadania  – w trakcie diety odchudzającej  – jest zmodyfikowanie nawyków żywieniowych w ogóle. Naukowcy podkreślają, iż  te kobiety, które podczas badań musiały dokonać bardziej znaczących zmian w nawykach dietetycznych (np. zaczęły spożywać wcześniej pomijane w codziennej diecie śniadanie lub jadły je w niezdrowej, kalorycznej postaci), osiągnęły lepsze wyniki (D. G. Schlundt, 1992). Obserwacja badaczy pozwala więc stwierdzić, iż śniadanie – jako regularny posiłek – zapobiega objadaniu się w ciągu dnia i eliminuje problem nadwagi u osób dorosłych, a zwłaszcza kobiet.

Kolejnym powszechnie zakorzenionym w świadomości ludzkiej mitem jest hipoteza, według której owoce i warzywa – spożywane w większej niż dotychczas ilości – powodują utratę masy ciała lub jej mniejszy przyrost. Spadek wagi ma mieć miejsce niezależnie od tego, czy dokonuje się – oprócz modyfikacji diety i wzbogacenia jej w zdrową żywność – innych zmian w swoim codziennym zachowaniu, tj. bez względu na inne czynniki wspomagające odchudzanie – np. na rodzaj, częstotliwość i intensywność podejmowanej aktywności fizycznej. Teoria ta jest prawdziwa, zwłaszcza, jeżeli dostrzeżemy fakt, iż jedząc więcej warzyw i owoców w ciągu dnia, rezygnujemy z innych posiłków, zapewniamy organizmowi poczucie sytości, eliminujemy głód i nie doprowadzamy do zjawiska podjadania np. niezdrowych przekąsek lub przejedzenia. Jeśli jednak zwiększonej konsumpcji owoców i warzyw nie współtowarzyszą żadne inne zmiany w zachowaniu – np. podjęcie aktywności fizycznej i/lub rezygnacja ze słodyczy i wysokokalorycznych produktów – może wystąpić efekt odwrotny – tj. nagły przyrost masy ciała lub brak spadku wagi (B. J. Rolls i in., 2004)

Dobre praktyki i weryfikacja mitów żywieniowych

Niezależnie od obiegowych opinii oraz przypuszczeń na temat problematyki dietetycznej czy określonych zachowań żywieniowych, respektować należy zdanie naukowców i przedstawicieli wiarygodnych, organizacji branżowych – np. FAO/WHO lub Federal Trade Commission. Ostatnia z instytucji, reprezentuje stanowisko mówiące, iż jedynie rzetelne i wiarygodne dowody naukowe mogą świadczyć o tym, iż dana informacja nie jest jedynie mitem, a potwierdzonym empirycznie faktem. Dowody naukowe definiowane są wówczas jako testy, analizy i badania przeprowadzone na rzecz potwierdzenia, zweryfikowania bądź odrzucenia danej teorii. Uzyskane w ten sposób rezultaty ocenione zostają jako fakt, a czyni się to w sposób obiektywny, zgodnie z ogólnie przyjętymi procedurami (K. A. Cameron i in., 2013).

Mity, które omówione zostały w powyższym artykule to jedynie niewielka cząstka o wiele bardziej złożonych, wieloaspektowych przekonań i przypuszczeń społecznych – w tym opinii naukowców akademickich, organów regulacyjnych i publicystów, a także wielu bardziej anonimowych osób. Pozostając ludźmi otwartymi na wiedzę oraz opinie innych, warto pamiętać o dostępnych możliwościach weryfikujących stan naszej wiedzy. Uchroni nas to nie tylko przed bezrefleksyjnym odbiorem i recepcją docierających do nas informacji – zwłaszcza tych z zakresu dietetyki i medycyny, ale również przyczyni się do wzmocnienia poczucia naszego własnego bezpieczeństwa i utrzymania dobrego ogólnego stanu zdrowia.

Źródła:

1. Krista Casazza, Ph.D., R.D., Kevin R. Fontaine, Ph.D., Arne Astrup, M.D., Ph.D., Leann L. Birch, Ph.D., Andrew W. Brown, Ph.D., Michelle M. Bohan Brown, Ph.D., Nefertiti Durant, M.D., M.P.H., Gareth Dutton, Ph.D., E. Michael Foster, Ph.D., Steven B. Heymsfield, M.D., Kerry McIver, M.S., Tapan Mehta, M.S., Nir Menachemi, Ph.D., P.K. Newby, Sc.D., M.P.H., Russell Pate, Ph.D., Barbara J. Rolls, Ph.D., Bisakha Sen, Ph.D., Daniel L. Smith, Jr., Ph.D., Diana M. Thomas, Ph.D., and David B. Allison, Ph.D. Presumptions, and Facts about Obesity, N Engl J Med. 2013 Jan 31; 368(5): 446–454. https://www.ncbi.nlm.nih.gov
/pmc/articles/PMC3606061/

2. Kenzie A. Cameron, Michael E. Roloff,  Elisha M. Friesema,  Tiffany Brown, Borko D. Jovanovic, Sara Hauber  and David W. Baker, Patient Knowledge and Recall of Health Information Following Exposure to “Facts and Myths” Message Format Variations, Patient Educ Couns. 2013 Sep; 92(3): 381–387. https://www.ncbi.nlm.nih.gov
/pmc/articles/PMC3772650/

3. Linde JA, Jeffery RW, Levy RL, Pronk NP, Boyle RG. Weight loss goals and treatment outcomes among overweight men and women enrolled in a weight loss trial. Int J Obes (Lond) 2005;29:1002–5. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
/15917847/

4. Rolls BJ, Ello-Martin JA, Tohill BC. What can intervention studies tell us about the relationship between fruit and vegetable consumption and weight management? Nutr Rev. 2004;62:1–17. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
/14995052/

5. D. G. Schlundt, J. O. Hill, T. Sbrocco, J. Pope-Cordle, T. Sharp, The role of breakfast in the treatment of obesity: a randomized clinical trial, Am J Clin Nutr. 1992 Mar;55(3):645-51. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
/1550038/