Czym różnią się prebiotyki od probiotyków?

Rosnąca świadomość społeczna na temat znaczenia i roli układu mikroflory jelitowej dla zdrowia człowieka sprawia, że w ostatnich latach obserwuje się intensywny rozwój produkcji produktów spożywczych z udziałem mikroflory pro- i prebiotycznej. W poniższym artykule wyjaśniamy, czym różnią się prebiotyki od probiotyków i dlaczego warto stosować je w codziennej diecie.

Czym są probiotyki?

Słowo probiotyk pochodzi od wyrażenia pro bios, co z języka greckiego oznacza dla życia. Biorąc pod uwagę współczesną definicję słownikową, probiotyki to szczepy żywych bakterii stanowiących naturalną mikroflorę jelitową człowieka. Światowe Organizacje Zdrowia (tj. FAO/WHO) precyzują to wyjaśnienie i dodają, iż do probiotyków należą specyficzne szczepy mikroorganizmów (tzw. żywe drobnoustroje – pojedyncze lub mieszane), które jako dodatek do żywności podawane we właściwej ilości człowiekowi lub zwierzętom wywierają na ich organizmy korzystny wpływ. Dobroczynne działanie probiotyków wynika, zdaniem naukowców, z zapewnienia właściwej równowagi mikroflory zasiedlającej dany przewód pokarmowy.

Zgodnie z zaleceniami przyjętymi przez FAO/WHO za szczepy bakterii probiotycznych uznaje się te, dla których w badaniach klinicznych udowodniono korzystne efekty dla zdrowia. Należą do nich najczęściej grupy bakterii fermentacji mlekowej – szczepy Lactobacillus oraz Bifidobacterium. Rzadko stosowane są inne gatunki drobnoustrojów (np. w postaci preparatów farmaceutycznych lub w żywieniu zwierząt).

Historyczne podłoże stosowania probiotyków

Zadaniem probiotyków jest zmiana równowagi flory jelitowej poprzez podaż żywych drobnoustrojów. Zasada ta nie jest nowa; probiotyki wprowadzono do profilaktyki chorób infekcyjnych przewodu pokarmowego już na przełomie XIX i XX wieku. Przeświadczenie o korzystnym wpływie bakterii fermentacji mlekowej na zdrowie człowieka sięga jednak czasów starożytnych, kiedy to historyk i pisarz rzymski, Pliniusz Starszy, zalecał spożywanie fermentowanych napojów z mleka, które miały załagodzić dolegliwości żołądkowo-jelitowe, objawy zakażeń lub oparzeń skórnych. Pierwsze udowodnione naukowo działanie bakterii mlekowych potwierdził natomiast w XX wieku rosyjski naukowiec, Ilia Miecznikow. Wiązał on stan zdrowia człowieka z obecnością określonych mikroorganizmów w przewodzie pokarmowym. Co więcej, uważał, iż odpowiednie stężenie bakterii fermentacji mlekowej – zawartych np. w jogurcie lub kefirze – pozwoli uniknąć „wielu objawów wieku starczego i [da] prawdopodobieństwo istotnego przedłużenia życia człowieka” (I. Miecznikow, Przedłużenie życia, 1907 r.) Obserwacje noblisty dały początek rozwojowi badań nad mikroflorą jelitową człowieka, przyczyniły się do podkreślenia roli poszczególnych gatunków bakterii w niej występujących, a także zainicjowały poszukiwanie nowych szczepów bakterii mlekowych służących dobrej kondycji zdrowotnej organizmu.

Produkty probiotyczne w codziennej diecie

Wzbogacenie mikroflory jelitowej w bakterie korzystnie oddziałujące na organizm człowieka prowadzi się poprzez stosowanie w diecie odpowiednich preparatów lub produktów żywnościowych zawierających żywe mikroorganizmy o właściwościach probiotycznych, najczęściej są to bakterie fermentacji mlekowej należące do Lactobacillus lub Bifidobacterium. Człowiek może spożywać te bakterie w postaci preparatów  lub w postaci żywności suplementowanej tymi bakteriami.

Rynek żywności probiotycznej (z ang. probiotic foods) zdominowany jest głównie przez mleko i jego przetwory. W przemyśle mleczarskim szczepy bakterii probiotycznych wprowadza się do składu tradycyjnych szczepionek przeznaczonych do produkcji napojów fermentowanych – jogurtów, kefirów, maślanek, zsiadłego mleka, serów twarogowych. Wykorzystanie produktów mlecznych jako nośników probiotyków niesie ze sobą także dodatkowe korzyści. Jest to naturalne środowisko występowania bakterii mlekowych o dodatkowej wartości odżywczej (m.in. białko, wapń, witaminy z grupy B). Produkty fermentowane są też również łatwiej trawione w przewodzie pokarmowym człowieka – np. szybkość strawienia białek jogurtu jest prawie trzykrotnie większa niż białek mleka.

Osobom nietolerującym laktozy lub białek mleka oferuje się produkty roślinne wzbogacone w bakterie probiotyczne – np. kiszoną kapustę lub ogórki, soki i napoje owocowe oraz warzywne. Żywność taka jest kwalifikowana do żywności funkcjonalnej, którą definiuje się produkty spożywcze wywierające, poza efektem odżywczym, korzystny wpływ na określone funkcje organizmu oraz prowadzące do poprawy stanu zdrowia i dobrego samopoczucia, a także redukowania ryzyka zachorowalności na różnego typu choroby.

Korzyści prozdrowotne wynikające ze spożywania probiotyków

Działanie zawartego w probiotykach kwasu mlekowego na szkodliwą mikroflorę jelitową polega na neutralizacji i obniżeniu pH treści żołądkowych, przyśpieszeniu trawienia białek mleka, zwiększeniu wchłanialności wapnia, żelaza, fosforu oraz innych pierwiastków, a także pobudzeniu wydzielania soku żołądkowego i przyśpieszeniu ogólnej perystaltyki jelit.

Szczepy bakterii probiotycznych przywracają naturalny, właściwie funkcjonujący układ mikroflory jelitowej, hamują rozwój wielu mikroorganizmów chorobotwórczych, zmniejszają częstość występowania, łagodzą przebieg i skracają czas trwania różnego rodzaju biegunek (bakteryjnych, wirusowych, po antybiotykoterapii i radioterapii i tzw. biegunek podróżnych). Likwidują lub zmniejszają objawy nietolerancji laktozy, eliminują wzdęcia, zaparcia i niestrawność, a także normalizują zaburzenia motoryki jelit u ludzi w podeszłym wieku. Ponadto spożywanie preparatów lub produktów probiotycznych pozwala na przywrócenie równowagi naturalnej mikroflory jelitowej człowieka w czasie kuracji antybiotykowej. Bakterie wspomagają mechanizmy obronne człowieka, zmniejszają reakcje uczuleniowe, zapobiegają miażdżycy i chorobom wieńcowym, obniżają poziom cholesterolu LDL we krwi, ograniczają dyskomfort związany z zespołem jelita drażliwego (IBS) i działają przeciwnowotworowo.

Bezpieczeństwo stosowania probiotyków

Wykazanie właściwości prozdrowotnych drobnoustrojów wiąże się z koniecznością przeprowadzenia wieloetapowych badań, których procedury określa FAO/WHO. W ostatnich latach prowadzone są intensywne badania kliniczne i epidemiologiczne. Pokazują one potencjał prozdrowotny wielu drobnoustrojów probiotycznych. Właściwości te nie są jednak związane z określonym gatunkiem mikroorganizmów, lecz są cechą przypisaną konkretnym i jednocześnie nielicznym szczepom danego gatunku. Pomimo że bakterie z rodzajów Lactobacillus lub Bifidobacterium są uznawane jako mikroorganizmy bezpieczne i wykorzystuje się je od bardzo dawna w produkcji żywności, lista probiotycznych drobnoustrojów dzięki wciąż trwającym badaniom stale się powiększa. Warto dodać, iż dotychczas jedynym, odnotowanym, aczkolwiek niezwykle rzadko występującym, skutkiem ubocznym stosowania probiotyków w żywności, jest ryzyko infekcji jelit u osób ze znacznie nadwerężonym układem odpornościowym.

Czym są prebiotyki?

Na skład mikroflory jelitowej można oddziaływać nie tylko za pomocą produktów zawierających bakterie probiotyczne. Podobny efekt osiągnąć można dzięki zastosowaniu prebiotyków – tj. produktów będących źródłem składników intensyfikujących rozwój korzystnych dla człowieka mikroorganizmów autochtonicznych, naturalnie występujących w organizmie.

Prebiotyki to nietrawione składniki żywności, które w jelicie grubym selektywnie stymulują wzrost i aktywność określonych grup mikroorganizmów. Oddziałują one pozytywnie na organizm, wpływając wybiórczo na rozwój oraz aktywność jednego lub kilku rodzajów baterii bytujących w naturalnym środowisku jelita grubego człowieka. Prebiotyki modyfikują skład mikroflory jelitowej w taki sposób, że potencjalnie prozdrowotne szczepy bakterii (zwłaszcza z rodzaju Lactobacillus i Bifidobacterium) rozwijają się  i stają się dominujące w stosunku do pozostałych. Prebiotykami są m.in. oligosacharydy, pektyny, inulina.

Stosowanie oraz źródła żywności prebiotycznej

Prebiotyki, by być w pełni efektywne, muszą spełniać następujące kryteria: nie mogą być trawione w żołądku i jelicie cienkim, mają stymulować wzrost wybranych grup bakterii korzystnych dla zdrowia człowieka – zwłaszcza bakterii deficytowych (np. bifidobakterii) oraz być bezpieczne dla zdrowia człowieka. Ich dzienne spożycie nie powinno natomiast przekraczać kilku gram; nadmierna dawka  może powodować biegunkę oraz silne zaburzenia pracy jelit.

Właściwości prebiotyczne mają przede wszystkim oligosacharydy – głównie tzw. fruktooligosachardydy (FOS). Są one najlepiej poznanymi przez naukowców probiotykami. Ich najważniejszym źródłem jest inulina. Najlepsze efekty działania prebiotyku osiągnąć można po spożyciu 2-4 g pochodnych inuliny dziennie. Oligosacharydy pochodzić mogą m.in. z cykorii, nasion łubinu i soi.

Produkty prebiotyczne – ze względu na swój neutralny charakter – mają także większe zastosowanie w żywności niż probiotyki. Mogą być wprowadzane do wielu produktów – np. napojów, ciastek, pieczywa, zup, gotowych dań obiadowych, chrupek, wyrobów czekoladowych, koncentratów spożywczych. Mogą być oferowane w postaci preparatów farmaceutycznych, tabletek i proszku.

Właściwości zdrowotne prebiotyków

Produkty prebiotyczne zmniejszają ryzyko i objawy stanów zapalnych jelita grubego, łagodzą zaburzenia jelitowe po kuracji antybiotykowej, poprawiają motorykę jelit, ułatwiają wypróżnianie, hamują osteoporozę, poprawiają wchłanianie wapnia i fosforu, regulują gospodarkę lipidową, redukują przyswajanie cholesterolu oraz zapobiegają rozwojowi nowotworów. Ze względu na niską kaloryczność ich spożycie zalecane jest osobom borykającym się z nadwagą i otyłością.

Probiotyki i prebiotyki. Podsumowanie.

Wykorzystanie wiedzy na temat pro- i prebiotyków oraz ich korzystnego wpływu na zdrowie nabiera coraz większego znaczenia we współczesnym uprzemysłowionym świecie. Mikroflora jelitowa i jej pożądana modyfikacja z wykorzystaniem preparatów i produktów probiotycznych może chronić przed schorzeniami jelitowymi i wpływać na ogólną poprawę zdrowia człowieka – zwłaszcza wobec szerzących się tzw. chorób cywilizacyjnych i zjawiska starzenia się społeczeństwa. Stosowanie probiotyków i probiotyków ma ten sam, tożsamy cel: ich zadaniem jest modyfikować florę bakteryjną jelit, a w konsekwencji zapobiegać wielu schorzeniom, dolegliwościom i chorobom. Uwzględniając indywidualne predyspozycje żywieniowe oraz stan zdrowia jednostek nie stanowią one uniwersalnego rozwiązania na problemy zdrowotne wszystkich ludzi. Nie jest to również uniwersalna metoda zabezpieczenia się przed ryzykiem wystąpienia wielu chorób cywilizacyjnych. Pogłębianie wiedzy na ich temat pozwala jednak na wykorzystanie chociażby częściowe ich prozdrowotnego potencjału w codziennej diecie; zwłaszcza ich nie odnotowuje się raczej skutków ubocznych wynikających z ich stosowania. Stosowanie probiotyków i prebiotyków rekomendują m.in. Światowe Organizacje Zdrowia FAO/WHO oraz Międzynarodowe Stowarzyszenie Probiotyczne i Prebiotyczne w Kanadzie.

Nasz catering dietetyczny Warszawa ( oraz ponad 100 innych miejscowości ) w swoich dietach utworzonych przez doświadczonych dietetyków stosuje produkty bogate w prebiotyki i probiotyki. Zachęcamy do zapoznania się z naszą ofertą.

Źródła:

1. H. Gertig, J. Gawęcki, Żywienie człowieka. Słownik terminologiczny, Warszawa 2007.
2. H. K. Biesalski, P. Grimm, Żywienie. Atlas i podręcznik, red. wyd. pol. D. Gajewska, Wrocław 2012.
3. Z. Libudzisz, Żywność probiotyczna, w: Mikroorganizmy w żywności i żywieniu, red. J. Gawęcki, Z. Libudzisz, Poznań 2006.
4. Biotechnologia żywności, red. W. Bednarski, A. Reps, Warszawa 2012.
5. Żywność prozdrowotna – składniki i technologia, red. J. Czapski, D. Górecka, Poznań 2014.
6. Żywność wygodna i żywność funkcjonalna, red. F. Świderski, Warszawa 2003.