Nadwaga i otyłość u dzieci a ryzyko chorób w wieku dorosłym

Otyłość i nadwagę uznaje się współcześnie za jedne z niezakaźnych chorób chronicznych, tzw. cywilizacyjnych, stanowiącą poważne zagrożenie zdrowia i życia człowieka. Mimo że pomiędzy nadwagą a otyłością istnieje kilka znaczących różnic, oba stany niosą ze sobą - zwłaszcza, jeśli występują u dzieci i osób w młodym wieku - ryzyko zachorowalności na choroby wieku dorosłego - m.in. cukrzycę, choroby sercowo-naczyniowe czy nowotwory. Aby im zapobiec, warto wiedzieć, jakie są konsekwencje i metody diagnozy wymienionych stanów chorobowych. W poniższym artykule przedstawiamy także prognozy specjalistów związane z podejmowaną problematyką.

Nadwaga i otyłość - rozpoznanie i diagnoza

Nadwaga to - z perspektywy naukowej - różnica pomiędzy aktualną a właściwą (należną) masą ciała danej osoby wyrażona w kilogramach lub procentach, obliczona zgodnie z poniższym wzorem:

nadwaga = (aktualna masa ciała - należna masa ciała / należna masa ciała) x 100%

Otyłością nazywamy z kolei zwiększenie masy tkanki tłuszczowej w organizmie, co prowadzi do zaburzenia bądź trwałego upośledzenia funkcji wielu narządów wewnętrznych i - w konsekwencji - do wzrostu ryzyka zachorowalności. Stan ten nie jest więc - jak powszechnie się uważa - jedynie defektem estetycznym, związanym z nadmierną liczbą nagromadzonych kilogramów, a wskazaniem na konieczność postawienia jednoznacznej diagnozy stwierdzającej niezwykle poważną i niebezpieczną dla zdrowia pacjenta chorobę. 

Do rzetelnej oceny stopnia występującej nadwagi lub otyłości oraz przedstawienia indywidualnych danych antropometrycznych służą specjalne siatki centylowe oraz wskaźnik masy ciała BMI (Body Mass Index). Wskaźnik BMI można obliczyć samodzielnie według poniższego wzoru lub za pomocą dostępnych w internecie, interaktywnych i łatwych w użyciu kalkulatorów online tj. kalkulator BMI. 

BMI = masa ciała rzeczywista [kg] / (wzrost [m])2

Jeśli wartość końcowa równania waha się między 20 a 25, wagę osoby dorosłej uznaje się za prawidłową. Nadwagę rozpoznaje się w sytuacji, gdy indeks BMI mieści się w granicach 25-30, a otyłość - gdy BMI wynosi więcej niż 30. W przypadku dzieci wartość wskaźnika BMI porównywana jest z danymi z siatki centylowej, co pozwala na właściwą ocenę stanu odżywienia dziecka. Choć ten sposób diagnozowania otyłości u najmłodszych uznaje się za tzw. “złoty standard” - lekarze specjalizujący się w pediatrii dziecięcej stosują również siatki masy i proporcji, sporadycznie fałdomierz - urządzenie wykorzystywane przez lekarzy pediatrów, służące do oceny grubości tkanki podskórnej - oraz tzw. wskaźnik Cole’a (LMS - Least Mean Square). Ostatni z wymienionych wskaźników stanowi według poniższego wzoru  iloraz aktualnego i standardowego indeksu BMI:

LMS = (BMI aktualne / BMI standardowe) x 100%

Prawidłowy wynik LMS oscyluje pomiędzy wartościami od 90% do 110%, o nadwadze świadczy zakres od 111% do 120%, a na otyłość wskazują wartości powyżej 120%. 

Rzetelnej diagnozy i rozpoznania stanów nadwagi bądź otyłości powinien dokonać lekarz podstawowej opieki zdrowotnej, w przypadku dzieci - pediatra, bądź specjalista-dietetyk. Stwierdzenie choroby po przeprowadzeniu skrupulatnego wywiadu lekarskiego oraz koniecznych badaniach pozwoli na podjęcie natychmiastowej interwencji medycznej i wdrożenie odpowiedniej profilaktyki lub leczenia objawów chorobowych. 

Otyłość i nadwaga u dzieci - stan bieżący i perspektywy

U osób dorosłych problem otyłości jest powszechny i znany od dawna - otyłość w tym wieku rozpoznaje się w sytuacji, gdy zawartość tkanki tłuszczowej jest większa niż 30% należnej masy u kobiet i 25% u mężczyzn. W przypadku dzieci i młodzieży ryzyko wystąpienia choroby narasta natomiast od kilkunastu lat, a jej rozpoznanie według zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie jest kwestią indywidualną - ściśle zależy od wieku i płci dziecka lub nastolatka. Rodzice najmłodszych pacjentów z otyłością po wielokroć bagatelizują jednak to zjawisko, nie uważając jednocześnie otyłości za jednostkę chorobową. Takiemu niewłaściwemu stanowisku wtóruje często błędny mit, mówiący o tym, że kiedy dziecko wykazuje oznaki “bycia pulchnym”, z pewnością jest zdrowe i pełne wigoru (G. Sikorska-Wiśniewska, 2007).

Szczególnie niepokojące są statystyczne doniesienia naukowców. Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization, WHO) opublikowanego w 2017 roku w ciągu ostatnich czterech dekad liczba otyłych dzieci oraz nastolatków na świecie zwiększyła się aż jedenastokrotnie: nastąpił wzrost wskaźnika z 11 mln do 120 mln dzieci z otyłością. Przyszłościowe prognozy, zdaniem badaczy i epidemiologów, są równie zatrważające - w 2025 roku z nadwagą i otyłością będzie borykać się aż 75% populacji dorosłych oraz 30% dzieci i młodzieży - tj. co czwarta osoba na świecie!

Obecnie na całym świecie z nadwagą walczy blisko: 39% dorosłych (13% z nich jest otyłych) oraz 18% dzieci i młodzieży w wieku od 5 do 19 lat, a 7% tej grupy było otyłych (WHO, 2016). Podobne, niepokojące dane, dotyczą sytuacji w Polsce. W kraju na nadwagę lub otyłość cierpi 46% kobiet i 62% mężczyzn. Chorobę związaną z otyłością zdiagnozowano u 15,6% kobiet i 18,1% mężczyzn (GUS, 2014). W przypadku dzieci i młodzieży (tj. osób poniżej 20. roku życia), NCD Risk Factor Collaboration (NCD-RisC) wskazuje, że w 2016 r. w Polsce nadwagę miało 31% chłopców i 20% dziewcząt, a otyłość 13% chłopców i 5% dziewcząt.b

Skutki otyłości dzieci i ryzyko chorób w wieku dorosłym

Dane literaturowe oraz wyniki badań klinicznych jednoznacznie wskazują, że otyłość powoduje znaczny wzrost zapadalności na szereg niebezpiecznych dla zdrowia człowieka chorób - w tym m.in. na cukrzycę typu 2. Skutkiem nadmiernej masy ciała może być także zły stan zdrowia związany z nadciśnieniem, zwyrodnieniem stawów (np. kolanowych). Źródłem problemów zdrowotnych - u pacjentów ze zdiagnozowaną otyłością - mogą być również: nowotwory złośliwe (za wyjątkiem raka przełyku u kobiet, raka trzustki i prostaty), choroby kardiologiczne (z wyłączeniem zastoinowej niewydolności serca), astma, choroby woreczka i pęcherzyka żółciowego, przewlekłe dolegliwości bólowe kręgosłupa i zwyrodnienia stawów. WHO wskazuje ponadto na ryzyko wystąpienia u osób otyłych dyslipidemii, insulinooporności, bezdechu sennego, chorób wieńcowych, hiperurykemii, dny moczanowej, a także zaburzeń płodności i gospodarki hormonalnej, wystąpienia komplikacji przy znieczuleniach, otyłości macierzyńskiej i szereg problemów o charakterze behawioralnym (psychologicznym).

Występowanie otyłości i nadwagi wiąże się, jak widać, z poważnymi konsekwencjami zdrowotnymi i stanowi niewątpliwie istotny problem w zakresie zdrowia publicznego. Wobec powyższych faktów, profilaktykę chorób natury cywilizacyjnej należy rozpocząć nie u osób dorosłych, a u osób w wieku rozwojowym - tj. dzieci i młodzieży. Problem nadwagi i otyłości nabiera w ich przypadku szczególnego znaczenia - choroba u znacznego odsetka najmłodszych pacjentów i nastolatków może “przetrwać” do osiągnięcia przez nich wieku dorosłego i zdominować ich dalszy cykl życia. Udowodnione zostało naukowo bowiem, iż dziecko otyłe w wieku od 10 do 13 lat - w stosunku do rówieśnika zdrowego, tj. dziecka z prawidłową masą ciała - jest sześcio-, a nawet siedmiokrotnie bardziej zagrożone ryzykiem wystąpienia otyłości i innych chorób w wieku dojrzałym (Epstein L.H., 1996). Co więcej, zdaniem naukowców - otyła młodzież jest bardziej niż inni narażona na wyższą zachorowalność i śmiertelność po 50 latach życia i to niezależnie od osiągniętej w wieku dorosłym wagi (Must A. i in., 1992).

Prezentowanym, niepokojącym prognozom zapobiec może jedynie świadomość społeczna, kształtowana przez właściwą edukację dietetyczną, programy prozdrowotne i szerzenie dobrych nawyków żywieniowych oraz popularyzację aktywności fizycznej - rozumianych jako skuteczne sposoby zapobiegania, profilaktyki i leczenia nadwagi i otyłości.

Źródła:
1. G. Sikorska-Wiśniewska, Nadwaga i otyłość u dzieci i młodzieży, ŻYWNOŚĆ. Nauka. Technologia. Jakość, 2007, 6 (55), 71 – 80.
2. Cukier, otyłość – konsekwencje. Przegląd literatury, szacunki dla Polski, Departament Analiz i Strategii, NFZ, 2019.
3. A. Obuchowicz, Epidemiologia nadwagi i otyłości - narastającego problemu zdrowotnego w populacji dzieci i młodzieży, Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2005, tom 1, nr 3, s. 9–12.
4. Epstein L.H.: Family-based behavioural intervention for obese children. Int. J. Obes. 1996; 20 (supl.1): s14–s21.
5. Must A., Jacques P.F., Dallal G.E., Bajema C.J., Dietz W.H.: Long-term morbidity and morality of overweight adolescents; a follow-up of the Harvard Growth Study of 1922 to 1935. N. Engl. J. Med. 1992; 327: 1350–1355.