Potas - rola w organizmie, źródła w diecie oraz skutki niedoboru i nadmiaru

Potas jest wewnątrzkomórkowym kationem obecnym w organizmie człowieka w największej ilości spośród innych dostępnych w nim makroskładników. Jego zadaniem jako składnika mineralnego jest przede wszystkim - wraz z sodem - regulowanie równowagi wodnej organizmu i utrzymanie prawidłowego rytmu pracy serca. Jest on również aktywatorem wielu reakcji enzymatycznych w ustroju. W poniższym artykule wyjaśniamy jego rolę w organizmie, przedstawiamy skutki niedoboru i nadmiaru oraz wskazujemy jego najbogatsze źródła w diecie.

Rola potasu w organizmie człowieka

Organizm dorosłego człowieka zawiera około 3000-4000 mmol  (tj. 117-156 g) potasu, przy czym 98% stężenia tego pierwiastka znajduje się w przestrzeni śródkomórkowej, a 2% w przestrzeni pozakomórkowej. Choć zawartość potasu w poszczególnych tkankach organizmu jest bardzo zróżnicowana, największe jego stężenie występuje w tkance mięśniowej (w mięśniach szkieletowych - ok. 2600 mmol), komórkach kości (300 mmol), erytrocytach (250 mmol) i komórkach wątroby (250 mmol). Stężenia jonu potasowego są regulowane przez wiele mechanizmów. Pierwiastek ten wchłaniany jest w górnym odcinku jelita cienkiego, a za jego wydalanie w 92% odpowiadają nerki, w pozostałej części - układ pokarmowy.  Potas jako jeden z najważniejszych elektrolitów w organizmie warunkuje czynności życiowe komórek. Uczestniczy on ponadto w wielu przemianach metabolicznych cukrów oraz energii, a także aktywuje działanie niektórych enzymów i odpowiada za utrzymanie wody w wewnętrznych strukturach komórek. Od prawidłowego stężenia potasu we krwi zależą także praca mięśni i serca oraz czynności układu nerwowego. Wyniki badań naukowych dostarczają także wielu dowodów na to, że wysoka ilość potasu w ustroju może minimalizować ryzyko udarów mózgu. Zwiększona podaż makroelementu wiąże się również z redukcją ciśnienia tętniczego.

Jakie jest dzienne zapotrzebowanie na potas?

Zalecane dobowe spożycie potasu wynosi od 1,8 g do 2,5 g i w powinno być w pierwszej kolejności osiągane za pomocą odpowiedniej diety. Potas należy bowiem do tych makroskładników mineralnych, które w pożywieniu występują powszechnie - obecny jest on w wielu produktach spożywczych (wykaz produktów znajduje się w dalszej części artykułu)

Zaburzenia gospodarki potasowej

Jedną z najważniejszych przyczyn wystąpienia zaburzeń gospodarki potasowej jest zachwianie równowagi pomiędzy podażą makropierwiastka a jego wydalaniem. Nadmierne dostarczanie potasu do organizmu lub upośledzenie jego metabolizmu prowadzi do tzw. hiperkaliemii. Zjawiskiem odwrotnym do opisywanego jest hipokaliemia - zaburzenie to polega na niedostatecznej podaży potasu lub jego nadmiernych strat. Występujące odstępstwa od normy w gospodarce potasowej prowadzić mogą natomiast do niebezpiecznych dla zdrowia i życia powikłań i schorzeń. Zmiany stężenia jonów potasowych są szczególnie istotne u chorych z zaburzeniami pracy serca, przede wszystkim w przypadku choroby niedokrwiennej serca, przewlekłej niewydolności oraz zawału serca.

Skutki niedoboru

Do podstawowych objawów hipokaliemii zalicza się: osłabienie siły mięśniowej, zaparcia, zaburzenia rytmu pracy mięśnia sercowego, obrzęki, upośledzenie funkcji nerek oraz obwodowego i ośrodkowego układu nerwowego (nerwowość, apatia, osłabienie odruchów, zaburzenia koncentracji, senność, nadmierne pragnienie, brak tolerancji zimna). Utrata potasu w organizmie może być ponadto wywołana wskutek długotrwałego głodu lub silnej biegunki, a także stres psychiczny i fizyczny. Czynnikami szkodliwymi dla właściwego wchłaniania pierwiastka są natomiast leki moczopędne, kawa, cukier i alkohol.

Nadmiar potasu i dieta ubogopotasowa

Wysokie stężenie potasu we krwi jest szczególnie niebezpieczne dla osób z chorobami nerek. Jeśli nie ograniczą one dostarczanych do organizmu dawek tego pierwiastka (nawet o połowę), dochodzi u nich do wystąpienia zaburzeń serca, a w konsekwencji także do ostatecznego zatrzymania się jego akcji. Dieta ubogopotasowa polega więc na organiczeniu lub całkowitym wyeliminowaniu potasu z jadłospisu. Metodą obniżenia jego stężenia w posiłkach, a zwłaszcza w daniach warzywnych, jest również tzw. podwójne gotowanie” - jarzyny moczy się w gorącej wodzie przez 30 minut, następnie wypłukać pod bieżącą wodą (czynność należy kilkakrotnie powtórzyć), a następnie zalać warzywa wodą i gotować kilka minut, odlać wodę i ponownie zagotować. Przyrządzone w ten sposób jarzyny nie tracą wartości odżywczej, a zawartość potasu ulega w nich znacznemu obniżeniu. W diecie niskopotasowej nie zaleca się ponadto spożywania określonych produktów - m.in. pieczywa żytniego, chrupkiego oraz pieczywa z ziarnami, kaszy gryczanej i jęczmiennej, płatków owsianych i pszennych, mleka w proszku oraz skondensowanego, masła orzechowego, tłustych ryb (np. łosoś, sardynki), konserw, kaczki, gęsi, wieprzowiny, frytek i innych ziemniaczanych przekąsek, pomidorów, szpinaku, cukinii, warzyw suszonych, nasion roślin strączkowych, bananów, agrestu, suszonych owoców, soków i koncentratów owocowych.

Suplementacja potasu

Rekomendowane dzienne spożycie potasu powinno być osiągane przede wszystkim za pomocą odpowiednio zbilansowanej diety. Spożycie dużych ilości pokarmów obfitujących w jony potasowe wiąże się z kolei z ryzykiem nadmiernej podaży kalorii dostarczanych do organizmu. Ponadto niektóre owoce i warzywa - zawierające znaczne jego stężenie - mogą być ze względu na swój sezonowy charakter okresowo niedostępne. Mimo że najbardziej pożądaną dla ustroju organizmu postacią potasu jest KCl, większość potasu dostępnego w diecie obfituje w zupełnie inne sole niż wskazana. Do produktów żywnościowych obfitujących w potas zalicza się: 

Zalecaną formą uzupełnienia niedoborów potasu są także doustnie przyjmowane preparaty chlorku potasu - pacjenci, by zapobiec chorobie niedoborowej powinni sięgać 20 mEq potasu (w przypadku hipokaliemii zalecana dawka powinna zostać zwiększona do 40–100 mEq). Na rynku suplementów diety dostępne są farmaceutyki potasowe w postaci m.in. tabletek o uwolnionym działaniu, kapsułek, syropu oraz rozpuszczalnych tabletek musujących. Potas występuje także w składzie większości preparatów wielowitaminowych lub mineralnych w postaci związków organicznych lub nieorganicznych. Nie należy ponadto przekraczać dawki większej niż 18 g, gdyż może ona wywołać zatrucie. 

Źródła:

1. Paweł Uruski, Andrzej Tykarski, Znaczenie i zasady kontroli gospodarki potasowej w chorobach sercowo-naczyniowych, Forum Medycyny Rodzinnej 2009, tom 3, nr 1, 49–60.
2. Andrzej Chamienia, Gospodarka potasowa — podstawy teoretyczne i codzienna praktyka lekarska, Choroby serca i naczyń, nr 2, tom 1, 2004.
3. Katarzyna Korzeniowska, Artur Cieślewicz, Anna Jabłecka, Zaburzenia gospodarki potasowej (część I) Hipokaliemia polekowa – przypadki zarejestrowane przez Regionalny Ośrodek Monitorowania Działań Niepożądanych Leków w Poznaniu, Farmacja Współczesna, 2011; 4: 66-72.
4. Earl Mindell, Biblia witamin, Warszawa 1998.