Pokrzywa zwyczajna i jej wpływ na zdrowie człowieka

Pokrzywa zwyczajna (z łac. Urtica dioica L.) jest rośliną pospolitą, dziko rosnącą, występującą w Europie, Ameryce i Afryce Północnej oraz w strefie klimatu umiarkowanego w Azji. W Polsce rozrasta się głównie na wilgotnych glebach, w obszarach przydrożnych, na nieużytkach, w zaroślach, lasach, ogrodach i przypłociach domów.

Roślina kwitnie od czerwca do października, a jej najcenniejsze zbiory pozyskuje się tuż przed kwitnieniem. Ze względu na właściwości parzące jej włosków zrywa się ją w rękawiczkach lub ścina kosą. Pozyskane pędy pozostawia się następnie na kilka godzin w celu ich wysuszenia i eliminacji zjawiska parzenia.

Historyczne i współczesne formy zastosowania rośliny

Jako roślina lecznicza pokrzywa zwyczajna znana była od czasów starożytnych. Jej stosowanie zalecali wówczas m.in. Hipokrates i Dioskurides (H. Strzelecka i in., 2000). Używano jej do leczenia krwotoków, owrzodzeń, a także do biczowania kończyn osób dotkniętych paraliżem czy reumatyzmem. W średniowieczu wykorzystywano natomiast pokrzywę w celach przędzalniczych i jako roślinę pastewną.

Współcześnie jednak pokrzywa zwyczajna uznawana jest za jedną z najcenniejszych pod względem biologicznym roślin stosowanych w fitoterapii, a jej prozdrowotne działanie potwierdzają badania in vitro i in vivo. Dostępne dane naukowe wskazują na właściwości antyoksydacyjne, przeciwzapalne, antyagregacyjne, hipoglikemiczne oraz hipocholesterolemiczne pokrzywy. Badacze potwierdzają ponadto zasadność jej wykorzystania w chemoprewencji, leczeniu cukrzycy, profilaktyce łagodnego rozrostu gruczołu krokowego oraz schorzeń urologicznych (K. Jakubczyk i in., 2015).

Pokrzywa znajduje szerokie zastosowanie kulinarne. By wprowadzić ją do codziennej diety, wystarczy przyrządzić z niej pesto, koktaj lub sok. Wysuszone nasiona stosować można jako aromatyczną potrawę do mięs. Pokrzywa to także jeden ze składników piwa, nalewek i herbat. Jej młode listki oraz pędy stanowić mogą ponadto dodatek do wielu potraw – m.in. wiosennych sałatek, omletów i jajecznicy. Dodaje się je również do zup, ziemniaków, farszy, mięs, a nawet twarogu i lodów (B. Kasprowicz, 2020).

Właściwości fizyczne pokrzywy zwyczajnej

Pokrzywa zwyczajna to zazwyczaj dwupienna bylina osiągająca wysokość ok. 100-150 cm. Jej łodyga jest wzniesiona, czterokanciasta, pokryta włoskami, które wydzielają przy jej dotknięciu parzący płyn. Liście pokrzywy są podłużne, jajowate, ułożone naprzeciwlegle. Ich kształt u nasady jest nieco sercowaty, a brzegi są grubo ząbkowane. Kwiaty pokrzywy zebrane są natomiast zebrane zwisające grona, o zielonkawej, drobnej fakturze.

Skład chemiczny i wartości odżywcze pokrzywy

Liście pokrzywy zwyczajnej zawierają kwasy organiczne (m.in. glikolowy, mrówkowy i glicerowy), enzymy, białka, składniki mineralne (głównie potas i żelazo), witaminy – C, K, B2 i kwas pantotenowy, a także flawonoidy, karotenoidy, garbnik, fitosterole, śladowe ilości olejku eterycznego, chlorofil oraz związki aminowe – głównie histaminę i serotoninę. W jej systemie korzeniowym znaleźć można ponadto substancje woskowe i śluzowe, lecytynę oraz rozpuszczalną krzemionkę. Nasiona pokrzywy zwyczajnej stanowią z kolei bogate źródło oleju – jego ilość szacuje się na poziomie 30%. Olej z nasion pokrzywy to źródło wielonienasyconych, jednonienasyconych i nasyconych kwasów tłuszczowych, z przewagą kwasu linolowego i oleinowego (K. Jakubczyk i in., 2015).

Działanie lecznicze i właściwości prozdrowotne pokrzywy

Wyciągi z liści pokrzywy – w przeciwieństwie do intensywniej działających korzeni rośliny – nieznacznie wpływają na zwiększenie ilości moczu w ciągu doby i ułatwiają wydalanie z organizmu większych ilości szkodliwych chlorków, mocznika oraz innych produktów przemiany materii. Istnieją ponadto teorie na temat roli pokrzywy w procesie redukcji masy ciała. O tym, czy pokrzywa pomaga schudnąć, decyduje kilka czynników. Pokrzywa wpływa bowiem na rozwój procesów metabolicznych i wydzielniczych organizmu. Pobudza wydzielanie soku żołądkowego, ułatwia trawienie i przyswajanie pokarmu, zmniejsza stany zapalne przewodu pokarmowego, a nawet przeciwdziała biegunkom. Roślina obniża poziom cukru we krwi i ma działanie krwiotamujące, zapobiegające drobnym krwawieniom w przewodzie pokarmowym. Udowodniono również, iż wodny roztwór wyciągu z pokrzywy zwiększa poziom hemoglobiny w osoczu i stymuluje produkcję czerwonych krwinek. Pokrzywa ma ponadto korzystny wpływ na gruczoły potowe i łojowe (redukuje m.in. łupież, przetłuszczanie się skóry i włosów) oraz mieszki włosowe (przyśpiesza tempo wzrostu włosów), wykazuje działanie odkażające, bakteriostatyczne i odtruwające.

Pokrzywa zwyczajna w medycynie ludowej i naturalnej

Jako że pokrzywa wykazuje synergizm z innymi ziołami przeciwcukrzycowymi, może być stosowana pomocniczo w początkowej fazie walki z cukrzycą – zwłaszcza u osób dorosłych (L. M. Krześniak, 1988). Lekkie moczopędne działanie jej liści pomaga eliminować objawy stanów zapalnych dróg moczowych, zapobiega kamicy moczowej i skazie moczanowej. Pokrzywa przynosi także ulgę w trakcie biegunek, nieżytu jelit oraz w innych zaburzeniach przemiany materii. Sok z pokrzywy może być również stosowany jako środek wzmacniający ogólną odporność organizmu – np. w grypie lub przeziębieniu, a ekstrakt z jj korzenia uważa się za środek na prostatę. Roślinie przypisuje się ponadto działanie przeciwreumatyczne, co stanowi jedyną udowodnioną naukową tezę. Pozostałe właściwości przypisywane pokrzywie przez medycynę ludową nie mają akademickiego potwierdzenia lub jest ono niewystarczające (D. Frohne, 2006).

Suplementacja pokrzywy,  działania niepożądane oraz bezpieczeństwo jej stosowania

W celach suplementacyjnych można sięgnąć zarówno po naturalną postać pokrzywy – np. napar, sok lub herbata z liści i/lub korzenia rośliny, jak i gotowe, jednoskładnikowe preparaty farmakologiczne. Roślinę łączyć można z innymi ziołami – m.in. rumiankiem, nagietkiem i kasztanowcem (zwłaszcza, jeśli stosuje się ją zewnętrznie). Jedynym przeciwwskazaniem do jej stosowania jest ciąża - głównie ze względu na ryzyko wystąpienia reakcji immunologicznych, które okazać się niekorzystne dla rozwoju płodu (H. Różański, 2007).

Dotychczas jedynym zaobserwowanym działaniem niepożądanym, jaki może wystąpić w przypadku nieprawidłowego dawkowania surowca – głównie wyciągu z korzenia pokrzywy, są bowiem lekkie, aczkolwiek sporadycznie występujące, dolegliwości żołądkowo-jelitowe. Choć początkowo zalecano, by w przypadku długotrwałego, przewlekłego stosowania pokrzywy, uzupełniać niedobory witaminy B1, badania z 2012 r. potwierdzają, iż roślina ta jest w pełni bezpieczna i nie wpływa toksycznie na komórki organizmu. Zdaniem naukowców z powodzeniem może być ona spożywana długotrwale, nawet przy wielu jednocześnie występujących schorzeniach (HMPC, 2012).

Najnowsze odkrycia naukowe nie wyczerpują całkowitych możliwości i potencjału fitoterapeutycznego rośliny. Środowiska akademickie w dalszym ciągu bowiem poszukują nowych zastosowań leczniczych pokrzywy zwyczajnej i dążą do poznania jej kolejnych prozdrowotnych właściwości.

Źródła:

1. Anioł-Kwiatkowska J.i in., Rośliny lecznicze. Atlas, Warszawa 1993.

2. Committee on Herbal Medicinal Products (HMPC). Assessment report on Urtica dioica L., Urtica urens L., their hybrids or their mixtures, radix. 2012. Europen Medicines Agency.

3. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa, pod red. H. Strzeleckiej i J. Kowalskiego, Warszawa 2000.

4. Frohne D., Leksykon roślin leczniczych. Przewodnik naukowy, Stuttgart 2006.

5. Jakubczyk K. i in., Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica ) – charakterystyka botaniczna, biochemiczna i właściwości prozdrowotne, Pom J Life Sci 2015, 61, 2, 191–198. Pomeranian Journal of Life Sciences

6. Kasprowicz B., Pokrzywa – właściwości lecznicze i kulinarne wykorzystanie, Fitoterapia, 2/2020. pl

7. Krześniak L. M., Apteczka ziołowa, Warszawa 1988.

8. Kybal J., Rośliny aromatyczne i przyprawowe, Warszawa 1985.

9. Różański H., Charakterystyka najważniejszych Urotropica i ich zastosowanie w fitoterapii chorób układu moczowego. Lek w Polsce, Drug in Poland 4. 2007, 93– 102. Europejskie Studium Przygotowania Zawodowego i Wiedzy Praktycznej

10. Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy, red. A. Ożarowskiego, Warszawa 1983.